ΞΑΝΘΗ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 1922-1930

Εκπαίδευση

Πέρα όμως από τη δημιουργία επαγγελματικών και κοινωνικών τάξεων και τις μεταξύ τους διαμάχες, η ανάπτυξη μιας αστικής κοινωνίας προϋπέθετε και τη διάδοση της εκπαίδευσης. Η εποχή της δεκαετίας του 1920 δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί από τον ταχύ ρυθμό διάδοσης της εκπαίδευσης. Η αναλογία των εγγράμματων στη Θράκη σε σχέση με τη Μακεδονία, όπου επίσης εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες αλλά και γενικότερα με την υπόλοιπη χώρα ήταν σαφώς μικρότερη. Ακόμη και το 1928, όταν δηλαδή η αποκατάσταση είχε εισέλθει στο τελικό της στάδιο, το ποσοστό επί τοις % των εγγράμματων στη Θράκη δεν είχε ιδιαίτερα αυξηθεί :

Πίνακας 18 Αναλογία εγγραμμάτων επί του συνολικού πληθυσμού σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας (1920 και 1928)
Περιοχή Αναλογία εγγράμματων (%)
1920 1928
Μακ/νία 36 56
Θράκη 26 39
Ελλάδα 65 76

Η διοίκηση, άλλωστε, των σχολείων δεν περιήλθε στα χέρια της κρατικής μηχανής, αλλά αφέθηκε στις Εφορείες των Σχολείων και στη Δημογεροντία, όπως και στα χρόνια της Διασυμμαχικής κατοχής, μέχρι το 1926. Είναι, λοιπόν, αξιοσημείωτο το «παράδοξο φαινόμενο του αμέτοχου της ελληνικής κυβέρνησης ή έστω του υποτονικού και δευτερεύοντος ενδιαφέροντος της ως προς την ευθύνη της λειτουργίας των Σχολείων κατά τα κρίσιμα εκείνα χρόνια».
Ωστόσο κατά την επταετία, 1920-1926, καταφαίνεται η εξελικτική αύξηση του αριθμού των μαθητών, που οφείλεται στην παλιννόστηση των Ξανθιωτών, που είχαν εκπατριστεί κατά τη διάρκεια των πολεμικών γεγονότων, στην εγκατάσταση των μετοίκων που εγκαταστάθηκαν στην Ξάνθη ως δημόσιοι υπάλληλοι μετά την απελευθέρωση της Θράκης και στο κύμα των προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο και τη Μικρά Ασία. Η εισροή των προσφύγων και η κατάληψη των διδακτηρίων για στρατιωτικές ανάγκες δεν επέτρεψαν για κάποιο διάστημα τη λειτουργία σε κανένα σχεδόν σχολείο στην Ξάνθη. Το συγκεκριμένο πρόβλημα είχε πάρει δραματικές διαστάσεις με την επίταξη των κτηρίων για την χρησιμοποίηση τους ως νοσοκομεία ή ως καταυλισμοί στρατιωτών και είχε κατά καιρούς συζητηθεί απ’ την Εφοροδημογεροντία :

…Διότι τα σχολεία κατέχονται σήμερον υπό του στρατού δια νοσοκομεία…Πάντα τα διδακτήρια της Κοινότητος, πλην ενός εν τη συνοικία του Χατζησταύρου κατελήφθησαν υπό των στρατιωτών και χρησιμοποιούνται ως νοσοκομεία… Η Εφορεία των Σχολείων ουδέν κατάλληλον οίκημα έχει ή είναι εις θέσιν να υπόδειξη μετά την συσσώρευσιν τόσου πληθυσμού εν Ξάνθη…Εγκρίνεται παμψηφεί να γίνει εν έγγραφον προς τον κ. Μέραρχον, δι ου να δηλούται αυτώ ότι από τετραετίας δεν ελειτούργησαν κανονικά τα Σχολεία συνεπεία του πολέμου και των εξ αιτίας αυτού συνεπειών και πρέπει να δώση τας δέουσας οδηγίας δια την ταχείαν επιστροφήν των τόσο μάλλον, όσω θα απαιτηθή και αρκετός καιρός δια την απολύμανσιν αυτών.

Στην επαρχία της Ξάνθης – εκτός της πόλεως – το ποσοστό του αναλφαβητισμού των χωρικών ήταν αρκετά υψηλό. Περίπου το 40% ως το 1940 ήταν πλήρως αναλφάβητος αλλά και μεγάλο τμήμα των «εγγράμματων» γνώριζε μόνο υπογραφή. Ουσιαστικά αυτοί που μπορούσαν να διαβάσουν και να κατανοήσουν ένα κείμενο δεν ξεπερνούσαν το ποσοστό των 10%. Οι κατά καιρούς ερευνητές και επισκέπτες της περιοχής δε δυσκολεύονταν να διακρίνουν το πρόβλημα:

Η οργάνωσις της εκπαιδεύσεως μόλις κατά το εγγύς παρελθόν εβελτιώθη. Δεν παρήλθε πολύ χρονικόν διάστημα αφ’ ότου ο Γενικός Επιθεωρητής Εκπαιδεύσεως εν Θράκη έγραφε τα εξής: «Τόσον τρομακτικαί ήσαν αι πρώται εντυπώσεις μου εν σχέσει προς την έλλειψιν του διδακτικού προσωπικού, ώστε εξέπεμπον αγωνιώδεις τηλεγραφικάς ή εγγράφους …ικεσίας».

Στα πρακτικά της Εφοροδημογεροντίας οι συνεδριάσεις για τα εκπαιδευτικά θέματα και δη την έλλειψη διδακτικού προσωπικού ήταν συχνές. Ουσιαστικά κατά τα πρώτα έτη μετά το 1922 ήταν δύσκολο αν όχι αδύνατο να οργανωθεί και να επεκταθεί ο τομέας της εκπαίδευσης στην Ξάνθη εξαιτίας των ιδιαίτερων περιστάσεων. Τόσο η κατάληψη των σχολείων από στρατό όσο και η έλλειψη σε διδακτικό προσωπικό και κτίρια ήταν βασικοί λόγοι για την καθυστέρηση της επέκτασης της εκπαίδευσης:

Εγένετο σκέψις και ευρεία συζήτησις περί της καταστάσεως των σχολείων, λόγω της παρατηρούμενης ελλείψεως διδάσκοντος προσωπικού … Απεφασίσθη να γίνη έγγραφον προς τον Γενικόν Διοικητήν, δι ου να πληροφορήται ότι η κανονική λειτουργία των σχολείων δεν ήρχισεν ακόμη, διότι πολλοί εκ των διδασκάλων ευρίσκονται υπό τα όπλα, ότι εις το ημιγυμνάσιον υπάρχει εις μόνον καθηγητής, όστις επίσης στρατολογείται και ότι εδημιουργήθη τοιαύτη κατάστασις, ώστε οι γονείς σκέπτονται να στείλωσι τα τέκνα των εις άλλα σχολεία, αφού τα σχολεία ημών θα αργήσουν ελλείψει διδασκόντων.

Οι κυβερνήσεις της εποχής δε θεωρούσαν την εκπαίδευση πρωταρχικό μέλημά τους στο πλαίσιο βέβαια της εξαιρετικής κατάστασης λόγω της ανάγκης της αποκατάστασης των προσφύγων, δίνοντας παράλληλα την αφορμή στους δημοδιδασκάλους της Θράκης να εκφράσουν το 1923 τα παράπονά τους προς την κυβέρνηση:

Αφίκετο εκ Θράκης τριμελής επιτροπή αντιπροσωπεύουσα τους Διδασκαλικούς Συλλόγους Κομοτινής, Αλεξανδρουπόλεως, Σουφλίου, Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Ξάνθης, όπως επιδώση υπόμνημα των Θρακών διδασκάλων προς την Επανάστασιν και την Κυβέρνησιν.
Σκοπός του υπομνήματος είνε να αναγνωρισθή το βάσιμον και δίκαιον των εν αυτώ αιτημάτων αυτών, λαμβανομένων υπ’ όψιν των ουσιαστικών των προσόντων και ουχί των τυπικών τοιούτων, ως και των επί Τουρκοκρατίας υπό τας δυσμενεστέρας των συνθηκών, προσενεχθεισών εθνικών υπηρεσιών των.
Τα αιτήματα ταύτα στηρίζουσιν επί της επιδειχθείσης προηγουμένως εκ μέρους της Κυβερνήσεως επιεικούς εκτιμήσεως των προσόντων των Μακεδόνων διδασκάλων κατά την αφομοίωσιν αυτών, ως και επί της ως εκ της προσφυγίας δεινής των Θρακών διδασκάλων θέσεως.

Αναλυτικά σ’ ολόκληρη την επαρχία λειτουργούσαν 117 συνολικά δημοτικά σχολεία γύρω στο 1940, εκ των οποίων τα 54 ήταν κρατικά, 62 κοινοτικά (μουσουλμανικά, 1 ισραηλιτικό και 1 αρμενικό) και 1 ιδιωτικό. Επίσης, λειτουργούσαν 7 νηπιαγωγεία (Ξάνθη, Κιμμέρια, Γενησσαία και Άβδηρα).
Ειδικότερα κατά την περίοδο 1924 – 1927 υπήρχαν στην επαρχία Ξάνθης

Πίνακας 19 Σχολεία – μαθητές – διδάσκαλοι (1924 – 1927)
1925 1926 1927
Σχολεία 48 77 83
Μαθητές 4.167 5.708 6.216
Δάσκαλοι96 128 130

Ο αριθμός των μαθητών, ενώ παρουσίαζε μια σταδιακή αύξηση, δεν ήταν σταθερός καθ’ όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς ιδιαίτερα για τα σχολεία που λειτουργούσαν στα χωριά. Εκεί πολλοί μαθητές – περισσότεροι από τους μισούς – αναγκάζονταν είτε ν’ αρχίσουν την παρακολούθηση των σχολικών μαθημάτων αργότερα απ’ το προβλεπόμενο πλαίσιο είτε να διακόψουν πρόωρα τα μαθήματά τους, με σκοπό να βοηθήσουν την οικογένειά τους στις καπνοκαλλιεργητικές εργασίες. Γι’ αυτό το λόγο στα καπνοχώρια μέχρι το 1937 η σχολική περίοδος ξεκινούσε κατά την 1η Σεπτεμβρίου και έληγε στις 30 Μαΐου, ενώ στα υπόλοιπα χωριά, που ασχολούνταν με άλλες – κυρίως παραγωγή σιτηρών – εργασίες, το σχολικό έτος ξεκινούσε γύρω στα μέσα του Σεπτεμβρίου και τελείωνε περίπου στα τέλη Ιουνίου.
Χαρακτηριστικό της νοοτροπίας των χωρικών στις σχέσεις τους με την εκπαίδευση ήταν το γεγονός ότι δεν επέτρεπαν στα θηλυκά μέλη των οικογενειών τους να συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους μετά το 14ο έτος της ηλικίας τους, ενώ τα αρσενικά μέλη εκ των πραγμάτων – ανάγκη εργατικών, αγροτικών χεριών – δε συνέχιζαν την εκπαίδευσή τους στο γυμνάσιο. Στην πόλη της Ξάνθης, όπου και λειτουργούσε μικτό Γυμνάσιο – με 15 καθηγητές και 350 μαθητές περίπου κάθε έτος – μόνο το 6% προέρχονταν από αγροτικές οικογένειες και από αυτούς ελάχιστες υπήρξαν οι περιπτώσεις (7 μαθητές) συνέχισης των σπουδών τους.
Εκτός του Γυμνασίου, στην Ξάνθη λειτουργούσαν γύρω στο 1930 πέντε δημοτικά σχολεία, δύο νυχτερινές σχολές – η μία εμπορική και η άλλη δημοτικής εκπαίδευσης – και ένα ιδιωτικό λύκειο δημοτικής, επίσης, εκπαίδευσης. Ακόμη συνέβαλαν στον τομέα της εκπαίδευσης διάφοροι μορφωτικοί, αθλητικοί και κοινωνικοί σύλλογοι, όπως ο «Μορφωτικός Όμιλος Αρίων», με τμήμα διαλέξεων, μουσικό, θεατρικό και με πρόγραμμα λειτουργίας νυκτερινών Σχολών, ο μουσικός σύλλογος «Παν», η «Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών και Δεσποινίδων», η οποία συντηρούσε μαθητικό συσσίτιο και διένειμε βιβλία και ενδύματα δωρεάν στους άπορους μαθητές και διάφορα βοηθήματα σε άπορες οικογένειες, η «Ένωσις Πολεμοπαθών», ο «Σύλλογος Πολυτέκνων» και τα αθλητικά σωματεία «Ορφεύς», «Ασπίς», «Ελπίς» και «Άτλας».
Ιδιαίτερος λόγος πρέπει να γίνει για το Μουσικό – γυμναστικό Σύλλογο «Ορφεύς», ο οποίος είχε στην κατοχή του ένα από τα λιγοστά γυμναστήρια της Θράκης και διατηρούσε τμήματα τέννις, πετόσφαιρας, τμήμα ποδηλατιστών, ποδοσφαίρου κ.λ.π .
Όταν μάλιστα ο Γενικός Διοικητής Θράκης, Σ. Δάσιος, επισκέφτηκε την Ξάνθη το Μάρτιο του 1923, δεν παρέλειψε να επισκεφτεί το Γυμναστήριο του Ορφέα και να προβεί σε ανακοινώσεις για τη βελτίωση των συνθηκών άθλησης:

Επωφελούμενος της ενταύθα αφίξεώς του ο κ. Σ. Δάσιος Γεν. Διοικητής Θράκης επεσκέφθη χθες το ωραίον μικρόν και εξοχικόν γυμναστήριον του Μουσικογυμναστικού συλλόγου «Ορφεύς» και επληροφορήθη τα του αθλητισμού Ξάνθης, βεβαιώσας τους παρόντας αθλητάς περί της ατομικής αυτού υποστηρίξεως δια παν το αθηλητικόν. Ούτω τη υποδείξει και προσωπική ενεργεία αυτού απεφασίσθη η εύρυνσις του Γυμναστηρίου, το οποίον εξωραϊζόμενον και καλλωπιζόμενον θέλει καταστή το πρότυπον των εν Ελλάδι γυμναστηρίων.
Εν συνδυασμώ του ως άνω γεγονότος με τας επικειμένας εκλογάς του ενταύθα Μουσικογυμναστικού συλλόγου, αι οποίαι θα θέσουν τέρμα εις την επικρατούσαν εν αυτών αδράνειαν, προβλέπεται μεγάλη και εντατική αθλητική κίνησις δια το προσεχές θέρος, μέλλουσα να συγκεντρώση την αθλητικήν νεολαίαν Θράκης και Μακεδονίας εις μίαν ευγενή και απαραίτητηον αναμέτρησιν των αθλητικών δυνάμεων των διαφόρων πόλεων.
Ξάνθη τη 18 Μαρτίου 1923
Γ. Μπασιούδης.

Ο μουσικογυμναστικός σύλλογος «Ορφεύς» το καλοκαίρι του 1923 είχε δώσει την αφορμή μετά από τους Πανθρακικούς Αγώνες, όπου κατέλαβε τη δεύτερη θέση και κέρδισε αρκετά μετάλλια,

Κομοτηνή 20.- …Εκ των αθλητικών οργανώσεων και συλλόγων…δεύτερος [1ος ήταν ο «Ηρακλής» Θες/νίκης] ήλθεν ο μουσικός-γυμναστικός Σύλλογος Ξάνθης Ορφεύς κερδίσας 4 πρώτας, 6 δευτέρας και 10 τρίτας, ήτοι πόντοις 38. Εις τας 2 πρώτας ομάδας εδόθησαν ιδιαίτερα έπαθλα…,

να τονωθεί το ηθικό των κατοίκων, να εκτονωθούν πιθανώς υποβόσκουσες συγκρούσεις, να διοργανωθούν γιορτές, δείπνα και να σταλούν ευχαριστήρια τηλεγραφήματα από το Δήμαρχο Ξάνθης προς τον Γενικό Διοικητή και το αντίστροφο, αποδεικνύοντας εμμέσως και την ανάγκη των τοπικών αρχόντων της Ξάνθης να έχουν καλές σχέσεις με τον ανώτατο διοικητικό άρχοντα της Θράκης και προϊστάμενό τους, Σ. Δάσιο:

Ξάνθη 16 (του ανταπ.).- Σήμερον πρωίν επέστρεψαν από την Κομοτινήν οι τροπαιούχοι αθληταί μας.
Εις τον σταθμόν του υπεδέχθη ο λαοφιλής Δήμαρχός μας κ. Χρ. Μπρωκούμης με τα ενταύθα παραμείναντα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του «Ορφέως» και επιτροπήν εκ κυριών και δεσποινίδων και πλήθος συρρεύσαντος κόσμου, αποθέωσαν κυριολεκτικώς του θριαμβευτάς των αγώνων…
Και όλος ο κόσμος κατόπιν μ’ επικεφαλής την μουσικήν του «Ορφέως» και ακολουθούμενος από σειράν αμάξων και αυτοκινήτων, κατηυθύνθη εις την Υποδιοίκησιν…

Εις το δημαρχείον
Μεθ’ ό ο κόσμος κατηυθύνθη προς το Δημαρχείον, όπου εν τω μεταξύ είχε καταφθάση ο κ. Δήμαρχος και υπεδέχθη τους νικητάς, εις ους προσεφέρθησαν γλυκύσματα και αναψυκτικά…Ο κ. Δήμαρχος δια τας εκδηλώσεις ταύτας, απευθύνει εγκαρδίους τινας λόγους συγχαρητηρίων και ευχών, ευχαριστήσας τους αθλητάς, διότι εγένοντο αιτία και αφορμή να εκφρασθή δια τόσον τιμητικών δια την πόλιν μας λόγων ο Γεν. Διοικητής, κ. Δάσιος.
Οι συνοδοί των αθλητών ανακοινούσι τότε εις τον λαόν τους εγκωμιαστικούς δια την Ξάνθην λόγους του κ. Δάσιου. Ρίγος απεριγράπτου συγκινήσεως καταλαμβάνει τότε τα πλήθη και δια μερικάς στιγμάς η ατμόσφαιρα δονείται από τον ορυμαγδόν των ζητωκραυγών υπέρ του κ. Γεν. Διοικητού Θράκης…Ο Δήμαρχος και το Δημοτικόν Συμβούλιον απηύθυναν εις τον Γεν. Διοικητήν το κάτωθι τηλεγράφημα:
«Δήμος Ξάνθης επί λήξει Πανθρακικών αγώνων με συγκίνησιν ιδιαιτέραν υποβάλλει Υμετέρα Εξοχότητα ευγνωμοσύνην λαού δι’ ωραίαν πρωτοβουλίαν συγχαρητήρια δι’ επιτυχίαν τους…
Τους υπεδέχθημεν τους μικρούς αθλητάς μας τούτους με πάσαν επιβολλομένην πομπήν, με στοργήν και αγαλλίασιν. Οι συνοδοί των μετέφεραν ημίν μεταξύ άλλων τους λίαν ευμενείς και κολακευτικούς λόγους της Υμετέρας Εξοχότητος και από την πόλιν την εορτάζουσαν μία διάτορος κραυγή εξεπέμφθη: Ζήτω ο αναμορφωτής της Θράκης, Γενικός Διοικητής κ. Δάσιος. Στοπ. Ευλαβώς υποβάλλομεν Υμίν τα αισθήματα ταύτα της πόλεως».
Εις το τηλεγράφημα τούτο ο κ. Δάσιος απήντησε ως εξής:
«Συγκεκινημένος δια τόσων πανηγυρικήν αναγνώρισιν απλών προσπαθειών μου όπως Γενική Διοίκησις τονώση αίσθημα και πίστιν επί μέλλον πατρίδος. Ευχαριστώ δια συγχαρητήρια επί λήξει Πανθρακικών Αγώνων, άτινα η πατριωτικωτάτη Ξάνθη, η αισθηματική των έργων μου και προσπαθειών παραστάτις και μοι αποστέλλει».