ΞΑΝΘΗ (1922-1930): Καπνοκαλλιεργητές και καπνοπαραγωγή

Στην επαρχία της Ξάνθης, αλλά και στις υπόλοιπες περιοχές της βορείου, κυρίως, Ελλάδας, όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, ο καπνός αποτελούσε το κύριο παραγωγικό προϊόν, στο οποίο στηριζόταν γενικότερα η οικονομική πορεία της περιοχής. Οι σχέσεις όμως των καπνεμπόρων και των καπνεργατών δεν ήταν πάντοτε αρμονικές, όπως καταδεικνύεται και από την απεργία του καλοκαιριού του 1922 και την αντιπαρατιθέμενη έκθεση των διαφορετικών απόψεων στις εφημερίδες της εποχής .
Πολύ περισσότερο δε όταν ξέσπασε η οικονομική κρίση του 1929, η οποία δεν ήταν δυνατό ν’ αφήσει ανεπηρέαστο τον καπνό Ωστόσο, μετά από αυτήν οι περισσότεροι καπνοπαραγωγοί της περιοχής στράφηκαν προς ιδιαίτερες καπνοκαλλιέργειες ή επέλεγαν τα εδάφη που προορίζονταν για αυτές, φροντίζοντας ουσιαστικά για την ποιότητα περισσότερο παρά για την ποσότητα της παραγωγής .
Μέχρι τότε η παραγωγή καπνού γνώρισε μεγάλη αύξηση με αποτέλεσμα τον υπερδιπλασιασμό της σ’ ολόκληρη την Ελλάδα μέσα στη δεκαετία του 1920 :

Πίνακας 16 Καπνοπαραγωγή Ελλάδας (1920-1928)
Έτη Παραγωγή (οκ.)
1920-1923 19.770.000
1926-1928 42.735.000

Στην παραπάνω αύξηση συνέβαλε και η περιοχή της Δ. Θράκης, καθώς το χειμώνα του 1923 η παραγωγή καπνού στη Δ. Θράκη υπολογιζόταν περίπου στο 1/3 της συνολικής παραγωγής της Ελλάδας (15000000 οκάδες), ενώ στο νομό Ροδόπης (επαρχίες Ξάνθης και Κομοτηνής) 4000000 οκάδες .
Συγκεκριμένα η πορεία της πώλησης της καπνοπαραγωγής στην περιοχή της Ξάνθης υπήρξε η παρακάτω :

Πίνακας 17 Πουλημένος καπνός στην επαρχία Ξάνθης (1922-1927)
Έτος 1922 1923 1924 1925 1926 1927
Οκάδες 1.275.715 1.547.826 2.637.797 3.478.732 3.561.167 2.834.424

Η ανοδική σχετικά πορεία των πωλήσεων εν μέρει εξηγείται και από την όλο και μεγαλύτερη εκμετάλλευση της γης για καπνοκαλλιέργεια. Από τη συνολικά καλλιεργημένη έκταση της επαρχίας της Ξάνθης, που έφτανε τα 50600 στρέμματα περίπου, μέχρι το 1927 οι καλλιέργειες σιτηρών κάλυπταν τα 23000, ενώ τα υπόλοιπα 27600 ήταν καπνοκαλλιέργειες.
Ο καπνός δεν ήταν μόνο για τους καλλιεργητές μια σημαντική πηγή εσόδων αλλά και για τις ίδιες τις κυβερνήσεις. Κατά μέσο όρο μέχρι το 1927 το 1/3 περίπου των κρατικών εσόδων από την επαρχία της Ξάνθης προέρχονταν από τη γεωργία, ενώ συγκριτικά με την υπόλοιπη Ελλάδα η άμεση συγκριτική φορολογία της επαρχίας ήταν τριπλάσια.
Σ’ αυτά τα πλαίσια και ειδικά σε μια εποχή, που οι οικονομικές ανάγκες της χώρας ήταν μεγάλες λόγω του ζητήματος της αποκατάστασης των προσφύγων, το προϊόν του καπνού της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δ. Θράκης ήδη από τις 14/7/1922 είχε φορολογηθεί με 20 λεπτά κατά οκά «περί ιδρύσεως Εθνικών ορφανοτροφείων και οικοτροφείων απόρων μαθητών».
Ακολούθως, με το νομοθετικό διάταγμα της 20 Σεπτεμβρίου 1923 επιβλήθηκε αύξηση στον παραπάνω φόρο (από είκοσι λεπτά σε μία δραχμή κατά οκά) κι επίσης ειδικά στην περιφέρεια της Οικονομικής Εφορείας της Ξάνθης

Επιβάλλεται προσωρινώς φόρος πρόσθετος εις την υφισταμένην δεκάτην καπνού, οριζόμενoς εις τρία τοις εκατόν επί της αξίας του καπνού.

Σκοπός της έκτακτης φορολογίας ήταν η «υγειονομική περίθαλψη και, ιδίως, η στέγαση των προσφύγων Ξάνθης» και μόνο με πρόταση των υπουργών των Οικονομικών, Γεωργίας και της Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως θα ήταν δυνατή η κατάργηση του πρόσθετου φόρου .
Η φορολογική πολιτική του ελληνικού κράτους απέναντι στον καπνό δεν ικανοποιούσε ούτε τους καπνοπαραγωγούς ούτε τους καπνεμπόρους ούτε όμως και τις υπόλοιπες επαγγελματικές τάξεις της επαρχίας Ξάνθης. Ήδη από το Φεβρουάριο του 1923 τα προεδρεία όλων των εμπορικών και επαγγελματικών οργανώσεων αναζητούσαν τρόπους να μειωθεί η φορολόγηση του καπνού και να αυξηθούν τα έσοδα ουσιαστικά ολόκληρης της επαρχίας. Κατά τα πρώτα έτη μετά το 1922 ο καπνός αποτελούσε ίσως το μοναδικό προϊόν που ήταν τόσο άρρηκτα συνδεδεμένο με την οικονομική πορεία της Ξάνθης και οποιαδήποτε αυξομείωση στα έσοδα αυτών που ασχολούνταν με την καλλιέργεια, την επεξεργασία, το εμπόριο του καπνού αυτομάτως είχε άμεσες επιπτώσεις στην οικονομική πορεία ολόκληρης της επαρχίας Ξάνθης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η κατάσταση που είχε δημιουργήθεί, έβλαπτε τόσο την οικονομία της περιοχής, ώστε από κοινού όλοι οι επαγγελματίες κι έμποροι της Ξάνθης προσπαθούσαν να βρουν διέξοδο στην οικονομική δυσπραγία σε μια περίοδο που εγκαθίσταντο σην Ξάνθη χιλιάδες πρόσφυγες. Καθαρά με οικονομικούς όρους οι απαιτήσεις των εμπορικών και επαγγελματικών οργανώσεων, που συνυπέγραψαν την επιστολή δε φαίνονται παράλογες. Ήδη ξένες εταιρείες είχαν σταματήσει ν’ αγοράζουν καπνά απ’ την Ξάνθη εξαιτίας του μεγάλου κόστους τους, που προκαλούνταν κυρίως απ’ τη φορολογική ελληνική πολιτική :

Ξάνθη 14. – Χθες το απόγευμα συνελθόντας εις έκτακτον συνέλευσιν τα προεδρεία των διαφόρων της πόλεώς μας εμπορικών και επαγγελματικών οργανώσεων, συνέταξαν και εψήφισαν υπόμνημα προς την Κυβέρνησιν, όπερ και ενεχειρίσθη εις τον διελθόντα εντεύθεν και επί τούτω μεταβαίνοντα εις Αθήνας Πρόεδρον του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Κομοτητής κ. Μιλτ. Δεϊρμεντζόγλου.
Δια του υπομνήματος τούτου, όπερ φέρει τας υπογραφάς των προέδρων όλων των εμπορικών και επαγγελματικών σωματείων της πόλεώς μας, ζητείται από την Κυβέρνησιν η τροποποίησις του αφορώντος το δια την πώλησιν των καπνών της Δυτικής Θράκης συνάλλαγμα άρθρου του από 29ης Νοεμβρίου πράξεων επί εξωτερικού συναλλάγματος.
Η τροποποίησις αύτη ζητείται διότι άνευ αυτής κινδυνεύει η περιφέρεια ολόκληρος της Ξάνθης να καταστραφή, καταστρεφομένης της καπνοπαραγωγής, εκ της οποίας αποζώσιν και όλα τα άλλα εν τη περιφερεία μας επιτηδεύματα. Διότι ο γεωργός της περιφερείας μας όστις καλλιεργεί αποκλειστικώς και μόνον καπνά, ενώ θα πωλή το προϊόν του με λίραν Αγγλίας 155, δια την παραγωγήν του προϊόντος τούτου θα υποβάλλεται εις δαπάνας αναλογούσας προς λίραν 400-420... Συνεπώς θα υποχρεωθή να πωλήση το μοναδικόν προϊόν του εις τιμήν πωλήσεως κατωτέρα του κόστους.
Εάν δε επιμείνη ζητών τιμήν πωλήσεως ανωτέραν δια να καλύψη τας δαπάνας και τας ανάγκας του, είνε ζήτημα αν θα εύρη αγοραστήν… Ήδη…τρεις μεγάλες ξένες εταιρείες, μίαν Γαλλικήν και δύο Αμερικανικάς… εστράφησαν προς την Βουλγαρίαν…
…Εν τέλει το υπόμνημα εξηγεί, ότι δεν πρόκειται και να ζημιώση το Δημόσιον, αφού των καπνών Δ. Θράκης πωλουμένων εις την τιμήν της αξίας των, το Κράτος θα έχη να εισπράξη διπλάσιον φόρον δεκάτης και ο παραγωγός μας προσφέρει εις το Δημόσιον το δεκαπλάσιον του συναλλάγματος εις τιμήν κρατικήν καθ’ όσων η τιμή του καπνού Ξάνθης είνε δεκαπλασία περίπου της τιμής των καπνών Π. Ελλάδος.
Εύχονται δε τα Σωματεία και ταχείαν την ληψιν της ζητουμένης ευμενούς της Κυβερνήσεως αποφάσεως, διότι εκ της ταχείας λήψεως ταύτης θα εξαρτηθή η έναρξις της καλλιεργείας εν τη περιφερεία μας.

Γενικότερα – όπως αναφέρει ο Κ. Κωστής – «Η επιπρόσθετη παραπάνω φορολογία δε σήμαινε αυτομάτως ότι το κέρδος των καπνοπαραγωγών είχε αυξηθεί απότομα ή ότι απουσίαζαν τα προβλήματα στις σχέσεις τους είτε με το κράτος είτε με τους καπνεμπόρους και τους καπνοβιομήχανους. Οι πρόσφυγες, που εντάχθηκαν στην ελληνική οικονομία μέσω της καπνοπαραγωγής, συνετέλεσαν στην αλματώδη αύξηση της παραγωγής κα¬πνών αλλά και στην ταυτόχρονα συνεχή μείωση της ποιότητας, σε μια εποχή κατά την οποία αγαθά, όπως ο καπνός, γνώριζαν μια συνεχή και μακρόχρονη μείωση της τιμής τους, η οποία θα εντεινόταν με τη Μεγάλη Ύφεση. Και αν για τους επιμέρους καλλιεργητές και τις οικογένειες τους η αναζήτηση του μέγιστου ακαθάρι¬στου εισοδήματος αποτελούσε τη μόνη επιλογή για την επιβίωση τους, για την εθνική οικονομία η επιλογή αυτή δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί παρά η χειρότερη δυνατή, καθώς η ανταγωνιστικότητα των ελληνικών καπνών γνώ¬ριζε μια κατακόρυφη μείωση» .
Παράλληλα, οι σχέσεις των καπνεμπόρων και των καπνοπαραγωγών ήταν σπάνια αρμονικές ακόμα και πριν την εισροή των προσφύγων και, όπως καταδεικνύεται και από το παρακάτω παράθεμα, η τοπική οικονομία ήταν άμεσα εξαρτημένη από τον καπνό :

Εξακολουθεί η εκραγείσα απεργία των Καπνεργατών της πόλεώς μας, και δυστυχώς, κατά την αντίληψίν μας, θα εξακολουθήση ακόμη επί πολύ, εάν αμφότερα τα αντιμαχόμενα μέρη δεν προβούν εις αμοιβαίας υποχωρήσεις. Είνε υποχρεωμένα άλλως τε καθότι δεν είνε επιτετραμμένον εις δύο αντιπάλους να κλονίζωσι την οικονομικήν ευρωστίαν του τόπου, χωρίς να υπάρχουν λόγοι σοβαροί, δυνάμενοι να επιβάλωσιν την παράτασιν εις απεργίας. Όλη η κοινωνία, της οποίας τα συμφέροντα είνε αρρήκτως συνδεδεμένα μετά των σημερινών αντιπάλων, παρακολουθεί μετά λύπης την παράτασιν της απεργίας.

Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι επιθυμίες των δύο πλευρών ήταν εντελώς αντίθετες με αποτέλεσμα την ύπαρξη συγκρούσεων και δυναμικών ενεργειών. Μείζων ζήτημα της εποχής ήταν η επεξεργασία του καπνού: Οι καπνέμποροι επιθυμούσαν την πώληση στους αγοραστές από το εξωτερικό ακατέργαστου καπνού, ωστόσο, αυτό μείωνε την απασχόληση και το εισόδημα των καπνεργατών :

Κατά τηλεγράφημα του Γενικού Διοικητού Θράκης, εις Ξάνθην ηπειλήθη διασάλευσις της τάξεως. Η αφορμή υπήρξεν η εξής: Καπνέμποροι εις Ξάνθην επεχείρησαν να μεταφέρουν σιδηροδρομικώς εις Αλεξανδρούπολιν καπνά προς εξαγωγήν εκ του αυτόθι λιμένος. Οι καπνεργάται ημπόδισαν την φόρτωσιν και διήρπασαν τα δέματα εκ των βαγονίων. Ο Γενικός Διοικητής κατόπιν τούτου διέταξεν την σύστασιν επιτροπής εξ ειδικών προς πραγματαγνωμοσύνην εάν τα καπνά είνε επιδεκτικά επεξεργασίας ή όχι. Νεώτεραι πληροφορίαι επί των σκηνών ελλείπουν.

Τα επεισόδια αυτά είχαν συμπέσει με την έναρξη των εργασιών του Α΄ Πανελλήνιου Συνεδρίου Βιομηχανίας – Ναυτιλίας, που δεν ήταν δυνατό ν’ αφήσει ασχολίαστο το γεγονός :

Ψήφισμα δια τα εν Ξάνθη
Ο προεδρεύων του Συνεδρίου…αναγγέλλει τα εις Ξάνθην γεγονότα εξ αφορμής της επεμβάσεως των εργατών δια την εξαγωγήν ανεπεξεργάστων καπνών και ζητεί την έγκρισιν του κατώθι ψηφίσματος, όπερ να επιδοθή εις την Κυβέρνησιν:

Ψήφισμα
Το Α΄ Πανελλήνιον Συνέδριον Βιομηχανίας – Ναυτιλίας, εξ αφορμής του γεγονότος, καθ’ ό εν Ξάνθη οι κομμουνισταί καπνεργάται έθραυσαν εν τω σιδηροδρομικώ σταθμώ βαγόνια, διεσκόρπισαν και κατέστρεψαν καπνά της Αμερικανικής Εταιρείας «Τομπάκο», ήτις αγοράζει ετησίως εν Καβάλλα και Θράκη υπέρ τα 2 εκατομμύρια οκάδας, και δεδομένου ότι δεν είναι η πρώτη φορά καθ’ ήν συμβαίνουν τα έκτροπα ταύτα,
Ψηφίζει:
Διαμαρτύρεται κατά της καταστάσεως της ιδιωτικής περιουσίας και δη ξένης εταιρείας, εισφερούσης σημαντικά οφελήματα εις την χώραν δια της αγοράς σοβαρών ποσών καπνών, και παρακαλεί την Κυβέρνησιν όπως λάβη δραστήρια μέτρα, όπως μη επαναληφθώσι λοιπού υπερβασίαι τοιαύται, θίγουσαι αυτήν την αξιοπρέπειαν της χώρας, εντέλλεται δε εις το Προεδρείον την αρμοδίως υποβολήν του παρόντος».
Το ψήφισμα γίνεται δεκτό διά βοής.