ΞΑΝΘΗ 1922-1930

Πολιτικό πλαίσιο

Η στρατιωτική κατάληψη της εξουσίας από τους Γονατά και Πλαστήρα[1] δε φαίνεται να δυσαρέστησε το πληθυσμό της υποδιοίκησης Ξάνθης. Μία από τις πρώτες ενέργειες της τοπικής ελίτ ήταν η αποστολή τηλεγραφήματος συγχαρητηρίων προς την «Επανάσταση». Αυτοί που υπέγραψαν το τηλεγράφημα – σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» ο Α. Βαλούκτσογλου ήταν καπνέμπορος, ο Ε. Καρυωτάκης δικηγόρος, ο Α. Σιγάλας πολιτευτής και ο Χ. Παρασχίδης κτηματίας – θα μπορούσαν να είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα των πολιτικών απόψεων της ελίτ της Ξάνθης. Στο τηλεγράφημα που «απεστάλη σήμερον (17/9/1922) εις την Εθνικήν Επαναστατικήν Επιτροπήν εις Αθήνας», οι προαναφερθέντες θέτουν τους εαυτούς τους στη διάθεση της «Επανάστασης» παρομοιάζοντάς την μάλιστα με «λάμποντα ήλιον»[2]:

Απαξάπας ο λαός της Ξάνθης εν στυγνώ και φριχτώ πένθει από μηνός διατελεί επί ανηκούστω Εθνική συμφορά και μέχρι σήμερον ακόμη φιμωμένος διατελών ίνα μη ακούεται η κραυγή της λύσσης και της απελπισίας, έξαλλος στρέφει τα όμματα προς τον λάμποντα ήλιον ον εξέπεμψε προς παν το ελληνικόν υμετέρα Εθνοσωτήριος δράσις. Συγχαίρει εν λυγμοίς και εκφράζει βαθυτάτην, αιωνίαν ευγνωμοσύνην προς μεγάλους συντελεστάς αυτής και κηρύσση ότι θέτει την ζωήν και περιουσίαν του εις την διάθεσιν της Εθνικής Επαναστάσεως προς σωτηρίαν της εις το χείλος της αβύσσου και της ατιμίας αχθείσης Μεγάλης Πατρίδος.
Δια τον λαόν της Ξάνθης
Α. Βαλούκτσογλου (καπνέμπορος), Ε. Καρυωτάκης (δικηγόρος), Α. Σιγάλας (πολιτευτής και καπνέμπορος), Χ. Παρασχίδης (κτηματίας).

Το συγκεκριμένο παράθεμα αλλά και αυτά που ακολουθούν δεν επιτρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων για το αν το τηλεγράφημα ή τα συλλαλητήρια αφορούσαν όλους τους κατοίκους της Ξάνθης και για το αν οι πολίτες συμμετείχαν αυθορμήτως ή μετά από παραινέσεις. Το τηλεγράφημα, ωστόσο, φαίνεται ότι είναι δημιούργημα της τοπικής ελίτ, η οποία προφανώς υπερασπιζόταν τις αξίες του κόμματος του Βενιζέλου και δε λειτουργούσε σύμφωνα με τις επιθυμίες και τα συμφέροντά της κατά τα χρόνια 1920-1922.
Κατά τη διάρκεια της δίκης των «εξ» και συγκεκριμένα στις 10 Νοεμβρίου 1922 έλαβε χώρα στην Ξάνθη διαδήλωση, σύμφωνα με το ψήφισμα της οποίας όλοι οι συγκεντρωθέντες απαιτούσαν την καταδίκη σε θάνατο των κατηγορουμένων. Η επιθυμία τους αυτή ουσιαστικά εκφράζει τη θέλησή τους να ταυτιστούν με τις ακραίες στρατιωτικές γνώμες χωρίς τη βοήθεια των οποίων ίσως η «Επανάσταση» να μην επικρατούσε, αδιαφορώντας ταυτόχρονα για τις απόψεις του ίδιου του Βενιζέλου που είχε ενστερνιστεί μια πιο διαλλακτική στάση[3]. Ουσιαστικά είτε εξαιτίας της εισροής στην Ξάνθη των προσφύγων, που θεωρούσαν τους έξι κατηγορούμενους ως τους υπαίτιους της συμφοράς τους είτε εξαιτίας της ύπαρξης στην Ξάνθη φωνών αντίθετων της «Επανάστασης» με το συγκεκριμένο ψήφισμα οι Ξανθιώτες θέλησαν να ταυτιστούν με τους ακραίους υποστηρικτές της «Επανάστασης». Τέλος το ψήφισμα φυσικά δεν ήταν δυνατό να δημιουργηθεί από όλους τους διαδηλωτές, αλλά από μια μικρή ομάδα ανθρώπων που πιθανότατα «ρητόρευσαν» ή διοργάνωσαν τη διαδήλωση, δηλαδή το ψήφισμα εκφράζει πρώτιστα τους ίδιους και κατόπιν τους υπόλοιπους, οι οποίοι ίσως δια βοής και με επιφωνήματα το υπερψήφισαν. Ωστόσο το πλήθος των προσφύγων που ήταν εγκατεστημένο στην Ξάνθη αλλά και τα εκλογικά αποτελέσματα τουλάχιστον μέχρι το 1932 οδηγούν στη σκέψη ότι δεν επρόκειτο απλώς για διατεταγμένη ενέργεια[4]:

Ο Λαός της πόλεως Ξάνθης και των περιχώρων μετά των ενταύθα διαμενόντων προσφύγων Α. Θράκης και Μ. Ασίας επ’ ευκαιρία της δίκης των ενόχων της επελθούσης Μεγάλης Εθνικής Συμφοράς, συνελθώς εις πάνδημον συλλαλητήριον σήμερον εν τη Πλατεία της Πόλεως και ακούσας των ρητόρων

Ψηφίζει
1) Διατρανεί αισθήματα απείρου Σεβασμού και ευγνωμοσύνης προς την Σώτειραν Επανάστασιν και παρά το πλευρόν αυτής τιθέμενος είναι πρόθυμος να υποβληθή εις πάσαν θυσίαν προς επικράτησιν του Εθνοσωτηρίου αυτής προγράμματος.
2) Διαδηλοί την φρίκην και τον αποτροπιασμόν αυτού περί των στυγερών αποκαλύψεων της εξεταστικής επιτροπής δια των οποίων καταφαίνεται εναργέστατα η εγκληματική ενοχή των νεκροθαπτών της Μεγάλης Ελλάδος και αξιοί την εις θάνατον καταδίκην πάντων των οπωσδήποτε συντελεσάντων εις την εθνικήν αυτήν καταστροφήν και την δήμευσιν των περιουσιών των υπέρ των αναπήρων πολέμου και των θυμάτων της καταστροφής.
3) Εκλέγει επιτροπήν με την εντολή να υποβάλη το παρόν ψήφισμα εις την Υποδιοίκησιν Ξάνθης με την παράκλησιν να διαβιβασθή τούτο ει δυνατόν τηλ/κώς προς την Επαναστατικήν Επιτροπήν, το Υπουργικόν Συμβούλιον, του Πρόεδρον του Εκτάκτου Στρατοδικείου ως την δημοσίευσιν τούτου εις τον Τύπον.
Εν Ξάνθη τη 10 Ν/βρίου 1922
Η Επιτροπή.

Οι ενέργειες αυτές, όπως και οι διάφορες παρελάσεις, είχαν ως σκοπό την εύρεση «κατηγορούμενων» για τον τερματισμό των οραμάτων της Μεγάλης Ιδέας και την αναπτέρωση του καταρρακωμένου εθνικού γοήτρου. Μάλιστα δεν κρύβεται η επιθυμία της «επανόρθωσης της εντροπής», δηλαδή η ανάληψη νέων στρατιωτικών ενεργειών για την ανακατάληψη των εδαφών που χάθηκαν και τον επαναπατρισμό των προσφύγων στους τόπους καταγωγής τους [5]:

…Η χθεσινή επιθέωρησις την οποίαν ενήργησεν ο κ. Μέραρχος όλων των τμημάτων της Μεραρχίας, ήτο μια εορτή δι’ ημάς. Η επιθεώρησις ήρχισε τη 9 ½ πρωινήν. Όλα τα παληκάρια μας ένας και ένας, τα παραστήματά των θαυμάσια. Αι μορφαί των, ζωηραί. Ηθικό γερό και πολύ. Θέλησις και πόθος προς τα μεγάλα και τα ιερά. Μετά την επιθεώρησιν, ηκολούθησεν η παρέλασις των τμημάτων προ του Μεράρχου, όστις μεθ’ όλον του το Επιτελείον ευρίσκετο εις την Πλατείαν Ξάνθης. Οι στρατιώται πατούσαν και εβάδιζαν. Κατενθουσιασμένοι και γελαστοί. Κανονικοτάτη παρέλασις. Παρέλασις εορτή και πρόλογος.
Ο πρόλογος τον οποίον αναμέναμεν. Αναμένει όλη η Ελλάς, το Πανελλήνιον ολόκληρον, δια την επανόρθωσιν της εντροπής, την οποίαν μας προσκήψαν οι στιγεροί εγκληματίες του καταλυθέντος καθεστώτος.

Αυτή η αναμονή της επανόρθωσης είχε οδηγήσει τους πρόσφυγες στην παραμέληση των κτημάτων που τους είχαν δοθεί και στη συμμετοχή σε διαδηλώσεις ή άλλες ενέργειες που κατά τη γνώμη τους θα ωθούσαν προς αυτό το σκοπό[6]:

Την εποχήν εκείνην κρατούσαν ήτο μεταξύ των προσφύγων η αντίληψις ότι η επάνοδός των και πάλιν εις τας εστίας των θα ήτο προσεχής. Ο αυτός λόγος επίσης είναι γεγονός ότι υπήρξεν η αιτία εις το να μη επιδοθώσι τα δύο πρώτα έτη οι πρόσφυγες μετά ζήλου εις την καλλιέργειαν και γενικώς εις εξεύρεσιν εργασίας δια να προσπορισθώσι τα προς το ζην.

Παραπάνω αναφέρθηκε η υπόθεση ότι η ύπαρξη στην Ξάνθη φωνών αντίθετων προς την «Επανάσταση» οδήγησε τους Ξανθιώτες να ταυτιστούν με τις ακραίες απόψεις των υποστηρικτών της. Το μοναδικό, αλλά ταυτόχρονα ισχυρό στοιχείο για την παραπάνω υπόθεση είναι το γεγονός ότι σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» το κίνημα της Αντεπανάστασης χρησιμοποίησε την πόλη της Ξάνθης ως βάση για τη συγκέντρωση και την οργάνωση των στρατευμάτων του. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν από το κίνημα της Αντεπανάστασης σε μάχες που ακολούθησαν στην Κεντρική Μακεδονία. Αξιωματικοί του στρατού στο στρατόπεδο, που βρισκόταν στο Κιρέτσιλερ Ξάνθης τη νύχτα της 21ης Οκτωβρίου 1923 συγκέντρωσαν στρατό και τον οδήγησαν χρησιμοποιώντας τις σιδηροδρομικές γραμμές στη Μακεδονία, όπου υπέστη ήττα από τα στρατεύματα της Επανάστασης. Άγνωστο παραμένει αν είχαν συμμετάσχει Ξανθιώτες αξιωματικοί ή πολίτες στο κίνημα της Αντεπανάστασης και σε ποιο βαθμό. Πιθανώς υπήρχαν στο σύνολο του πληθυσμού και υποστηρικτές της, ωστόσο τα στοιχεία δεν επιτρέπουν περαιτέρω διαπιστώσεις. Όσον αφορά στους στρατιώτες πιθανότατα υπήρχαν και γνώστες των ενεργειών του κινήματος αλλά και στρατιώτες που δεν γνώριζαν περί τίνος πρόκειται και λειτουργούσαν υπό τις διαταγές ανωτέρων. Πάντως, υπάρχει στο παρακάτω παράθεμα μια αίσθηση «άφεσης αμαρτιών» για τους στρατιώτες και τα κατώτερα κλιμάκια του στρατού από την τοπική κοινωνία της Ξάνθης, που γίνεται προσιτή μέσω του ανταποκριτή της εφημερίδας «Μακεδονία»[7]:

Από καταθέσεως αξιωματικών του 29ου συντάγματος πεζικού παραλαμβάναμεν τας κατωτέρω πληροφορίας περί του εν Ξάνθη εκραγέντος κινήματος:
Η έδρα του 29ου πεζικού συντάγματος ευρίσκετο εις Κιρέτσιλερ Ξάνθης. Το Ι τάγμα του εστάθμευεν εις τας φυλακάς της σιδηροδρομικής γραμμής. Το ΙΙ τάγμα εις την έδραν του συντάγματος.
Την 21ην και ώραν 10 εκάλεσεν ο Διοικητής του Συντάγματος, ταγματάρχης Πλατής τους αξιωματικούς του ΙΙ τάγματος και τούς του επιτελείου, και ανέγνωσε κατά το υπόδειγμα του Κέντρου την προκήρυξιν. Μετά την ανάπτυξίν της ωμίλησε μετά φανατισμού και πάθους υπέρ του κινήματος και του αλληλοσπαραγμού. Εις την συγκέντρωσιν ήσαν παρόντες ο ταγματάρχης Δωρής, διοικητής του τάγματος, ο υπολοχαγός Παπαδόπουλος του 5ου λόχου, ο λοχαγός μάσκας του 6ου, ο λοχαγός Ηλιάδης του 7ου, ο υπολοχαγός Ιωαννίδης της ΙΙας πυροβολαρχίας και ο υπασπιστής του Σώματος Σιραδάκης.
Ο Πλατής διέταξε να συμπληρωθούν τα φισίγγια και τα πυρομαχικά του ΙΙ τάγματος και να είναι εν κινήσει εις τον σταθμόν Ξάνθης. Εν τω μεταξύ ο μέραρχος Δεμέστιχας κατήλθεν εις τον σταθμόν με το επιτελείον του.
Την 10ην ώραν της 22ας ανεχώρησε το ταγμα επί συρμού μετά μιας πυροβολαρχίας ορειβατικής υπό τον λοχαγόν Δικαίον. Το άλλο είχε παραμείνει εις την Δράμαν, όπου κατήλθε και επεθεώρησε και επέβλεψεν ο Μπλέτσος.
Οι στρατιώται εμυρίζοντο κάτι και ήσαν όλοι κατηφείς και σκεπτικοί. Δεν εγνώριζαν πού πηγαίνουν, αλλά και δεν είχον ουδεμίαν προθυμίαν να βαδίσουν εν αγνοία…Οι παραδοθέντες στρατιώται είνε ψύχραιμοι, διότι εν τη συνειδήσει των έχουν την πεποίθησιν ότι εξηναγκάσθησαν εις εμφύλιον πόλεμον υπό των ατίμων στασιαστών αξιωματικών.

Βέβαια το παρακάτω απόσπασμα ενισχύει την πιθανότητα της ύπαρξης υποστηρικτών της Αντεπανάστασης και από την Ξάνθη[8]:

Οι φυγάδες του Ζηρά και οι ενισχύσαντες αυτούς εκ Ξάνθης, εξασθενήσαντες τα μέγιστα συνεπεία της παραδόσεως συμπαγών τμημάτων εις τον εθνικόν στρατόν, περισφίγγονται πανταχόθεν εις την περιοχήν Κιλινδίρ.

Γεγονός, πάντως είναι ότι λίγες μέρες αργότερα από την εμφάνιση του κινήματος, τα στρατεύματα της Επανάστασης είχαν επιβληθεί σε όλη τη Βόρεια Ελλάδα, με αποτέλεσμα την επιστροφή στους φυσιολογικούς ρυθμούς ζωής[9]:

…Θεσσαλονίκη 26 Οκτωβρίου. Εκκαθαρισθείσης πλήρως της καταστάσεως ανά πάσαν την Μακεδονίαν και Θράκην ήρθησαν άπαντα τα περιοριστικά μέτρα και η ζωή επανέλαβε την προτέραν αυτής κανονικότητα…Χαρακτηριστικό της πλήρους εκκαθαρίσεως της κανονικότητας είνε ότι αύριον επαναρχίζουν αι σιδηροδρομικαί συγκοινωνίαι εις άπαντα τα δίκτυα των Μακεδονικών και Θρακικών σιδηροδρόμων.

Παρ’ όλο που παρουσιάζεται η επιστροφή στους φυσιολογικούς ρυθμούς, την Ξάνθη, αλλά κυρίως τους υποστηρικτές της Επανάστασης και άλλων δημοκρατικών δυνάμεων τους επισκίαζε η κατηγορία της μερικής οργάνωσης της «Αντεπανάστασης». Άλλωστε η περίοδος αυτή ήταν προεκλογική και δεν ήταν παράξενο φαινόμενο η διοργάνωση συγκεντρώσεων και συλλαλητηρίων, όπως και συνέβη στην Ξάνθη στις 12 Νοεμβρίου 1923. Το παράξενο στη συγκεκριμένη συγκέντρωση ήταν η συσπείρωση των πολιτικών δυνάμεων του τόπου, οι οποίες κατηγορούσαν άμεσα για το κίνημα της Αντεπανάστασης το Βασιλιά Γεώργιο. Όπως σημειώνει και ο Βερεμής «η καταγραυγή των «δημοκρατικών» και ο φόβος ταύτισης με τους κινηματίες ανάγκασε και τους λιγότερο πολιτικοποιημένους αξιωματικούς να λάβουν θέση στο πολιτειακό ζήτημα»[10].
Επρόκειτο, κυρίως, για μια συγκέντρωση υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας και όχι για την υποστήριξη κάποιου συγκεκριμένου κόμματος. Βέβαια δεν υπάρχουν στοιχεία για τη συμμετοχή αντιβενιζελικών δυνάμεων, καθώς, ακόμη κι αν ληφθούν υπόψη τα πολιτικά φρονήματα των ομιλητών, δε συμπεριελήφθη κανείς αντιβενιζελικός. Τέλος η επανάληψη της φράσης «Ζήτω η Δημοκρατία – Κάτω ο Θρόνος και η Δυναστεία» από τον ανταποκριτή της «Μακεδονίας» φανερώνει την προσπάθεια ν’ απεμπολήσει η Ξάνθη την έμμεση κατηγορία της συνδιοργάνωσης του αντεπαναστατικού κινήματος[11]:

Το πάνδημον λαϊκόν συλλαλητήριον υπέρ της δημοκρατίας εν Ξάνθη
Ξάνθη 13.- Χθες Δευτέρα σύμπας ο Λαός της Ξάνθης αυθορμήτως προσήλθεν εις πάνδημον συλλαλητήριον καθ’ ό εκηρύχθη απροκαλύπτως ούτως υπέρ της Δημοκρατίας. Χιλιάδες λαού συνεκεντρώθησαν εν τη πλατεία της Υποδιοικήσεως Ξάνθης της πόλεως τούτης, ην οι ολεθήρες της πατρίδος μας προ μικρού είχον ωρίσει ως μίαν των αφετηριών του υπαισχίντου κινήματός των.
Ζητωκραυγάζει ο λαός και δονείται η Ξάνθη «Ζήτω η Δημοκρατία» «Κάτω η Δυναστεία»…Οι τε Φιλελεύθεροι Δημοκρατικοί και οι Δημοκρατικοί είναι μία και αυτή πολιτική ομάς, έν στοιχείον με την αυτήν ιδέαν και αρχήν τελευτών, επ’ αγαθώ της Πατρίδος ευχήθη την ενότητα αμφοτέρων των Δημοκρατικών ομάδων εν μέσω ζωηροτάτων ζητωκραυγών υπέρ της Δημοκρατίας…Ακολούθως αναγνώσκεται το ακόλουθον ψήφισμα:

«Λαός Ξάνθης συνελθών πάνδημον συλλαλητήριον σήμερον 12 Νοεμβρίου ήμεραν Δευτέραν και ώραν 11 εν πλατεία Διοικητηρίου και λαβών υπόψη καταστρεπτικά αποτελέσματα άτινα επέφερεν Βασιλικός θεσμός εις άπαντας λαούς αλλά ιδιαιτέρως εις Ελληνικόν ως επίσης και σημερινάς εσωτερικάς και διεθνείς συνθήκας
ΨΗΦΙΖΕΙ
1) Κηρύσσεται απροκαλύπτως υπέρ θεσμού Δημοκρατίας εν Ελλάδι.
2) Εκφράζει ευχήν όπως Επανάστασις και Κυβέρνησις μεριμνήση δια ταχυτέραν δυνατήν ενέργειαν σχετικού δημοψηφίσματος δηλών πάντως ότι τάσσεται δι’ οιανδήποτε απόφασίν της παρά πλευρόν αυτής.
3) Ορίζει επιτροπήν αποτελουμένην εκ των κ. κ. Ισραηλίδου, Χατζιδάκι, Τασούδη, Βαλίδη, Αντωνιάδου, Καλούδη, Σταυροπούλου, Μαυρομιχάλη και Πανδρεμένου, όπως επιδώση το παρόν ψήφισμα εις ενταύθα Στρατιωτικάς και Πολιτικάς Αρχάς και τηλεγραφήση τούτο εις Επανάστασιν και Κυβέρνησιν».

Αναγιγνώσκεται επίσης προς λαόν το εξής τηλεγράφημα υπογραφηθέν υπό της ως άνω εκλεγείσης Επιτροπής όπερ ο λαός δια βοής ενέκρινε και απέστειλε προς τον κ. Δαγκλήν, Διευθυντήν του Κόμματος Φιλελευθέρων και Δ. Παπαναστασίου, Αρχηγόν της Δημοκρατικής Ενώσεως.
«Λαός Ξάνθης συνελθών σήμερον πάνδημον συλλαλητήριον και ψηφίσας το εις την Κυβέρνησιν και Επανάστασιν αποσταλέν ψήφισμα εκφράζει προς τούτοις ευχήν όπως επέλθη συνεννόησις μεταξύ των δύο δημοκρατικών κομμάτων, Φιλελευθέρων και Δημοκρατικών επ’ αγαθώ έθνους και Δημοκρατίας ιδίως».

Επιβεβαίωση της αγωνίας των Ξανθιωτών να καταδείξουν τα «Επαναστατικά» τους φρονήματα έγινε και με την αποστολή τηλεγραφημάτων και σε άλλες εφημερίδες της εποχής[12]:

Και κατά την χθεσινήν ημέραν ελήφθη νέα σωρεία τηλεγραφημάτων εκ διαφόρων μερών της Ελλάδος προς τη Επανάστασιν και την Κυβέρνησιν αποδοκιμαζόντων το αποτρόπαιον κίνημα, εκδηλούντων πίστιν και αφοσίωσιν προς την Επανάστασιν και αγγελλόντων την συγκρότησιν συλλαλητηρίων. Μεταξύ άλλων απηύθυναν τοιαύτα εκ:…Ξάνθης.

Βέβαια, δεν έλειπαν και οι αψιμαχίες μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων, που μερικές φορές έφταναν σε ακραίες ενέργειες[13]:

Κατά τηλεγράφημα εκ Ξάνθης ο Δημοκρατικός κ. Μπακάλμπασης μετ’ άλλων δημοκρατικών υποψηφίων ενώ παρεκάθηντο εις γεύμα παρατιθέμενον υπό του Δημάρχου, υπέστησαν επίθεσιν παρ’ αγνώστων οίτινες επυροβόλησαν τρις ανεπιτυχώς καθ’ ήν στιγμήν εγένετο πρόποσις υπέρ της Δημοκρατίας, της Επαναστάσεως και του Κονδύλη.

Το συγκεκριμένο επεισόδιο δεν επιβεβαιώνεται από την εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα», η οποία υποστήριζε ότι μεθυσμένοι απλά πυροβόλησαν στον αέρα[14]:




Μία δήθεν απόπειρα
Ξάνθη, 28 Νοεμβρίου – Το επεισόδιον του κ. Μπακάλμπαση παρεστάθη ανακριβώς και δημοσκοπικώς. Ουδεμία απόπειρα κατ’ αυτού εγένετο, παρά συνειθισμένη έρις εκ μέρους μεθυσμένων, οίτινες εξελθόντες του εστιατορίου επυροβόλησαν εις τον αέρα.

Η σημασία των δύο παραπάνω παραθεμάτων έγκειται στο γεγονός ότι η πολιτική ηρεμία στην Ξάνθη είχε διαταραχθεί και καθώς οι εκλογές πλησίαζαν, οι προεκλογικές συγκεντρώσεις πολλαπλασιάζονταν μόνο που αυτή τη φορά συμμετείχαν οπαδοί του βενιζελικού κόμματος διαδηλώνοντας την επιθυμία τους να επιστρέψει στα ελληνικά πολιτικά πράγματα ο Ελευθέριος Βενιζέλος[15]:

Ο λαός της Ξάνθης συγκεντρωθείς εν πολυπηθεστάτω συλλαλητηρίω ήκουσε τον πολιτευτήν κ. Εξηντάρην δια μακρόν εξιστορήσαντα το έργον κ. Βενιζέλου και αναπτύξαντα την ανάγκην της ταχείας επανόδου του. Ο Λαός ζητωκραυγών, ενέκρινε εν μέσω επευφημιών σχετικόν ψήφισμα.

Ένας από τους υποψήφιους βουλευτές για τις εκλογές του Δεκεμβρίου του 1923 στο νομό Ροδόπης, στον οποίο ανήκε η υποδιοίκηση Ξάνθης ήταν και ο υποψήφιος του βενιζελικού κόμματος Γεώργιος Εξηντάρης[16], ο οποίος είχε καταγωγή από την Ανατολική Θράκη[17]:

Ο υπό τον κ. Γ. Εξηντάρην συνδυασμός του Νομού Ροδόπης κατηρτίσθη ως εξής: Βενιζέλος, Εξηντάρης, Μαυρίδης, Φλωρίδης, Καραπέτσης, Καρυωτάκης, Ιωαννίδης, Βακριλούδης, Κατρανίτσας και Κανάρης. Ο συνδυασμός αυτός κρίνεται ισχυρότατος και θεωρείται απολύτως εξησφαλισμένη η επιτυχία του.
Καθαρώς δημοκρατικόν συνδυασμόν κατήρτισεν ο στρατηγός κ. Κονδύλης με τους κ.κ. Μπακάλμπασην, αντιπλοίαρχον Λεωνίδα Θεοχάρη και άλλα στοιχεία.

Ιδιαίτερα για την απόφαση του Κονδύλη[18] να πολιτευτεί στο νομό Ροδόπης ως υποψήφιος της Δημοκρατικής Ένωσης του Αλ. Παπαναστασίου και την αντιδικία του με τον Εξηντάρη η εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα» αναφέρεται σε παλαιότερο άρθρο[19]:

Νέος πολιτικός ανήρ ο στρατηγός Κονδύλης απεφάσισε να πολιτευθή. Και επέλεξε την Θράκην. Μετέβη εις το νομόν Ροδόπης. Και κατήλθε πρώτον εις την Ξάνθην. Εκεί αντιπροσωπεία των Σωματείων της πόλεως τον παρεκάλεσε να φροντίση και ο ίδιος ώστε να καταστή δυνατή η συνεργασία του με τον συνδυασμόν τον οποίον είχε ήδη κατηρτίση εκεί ο κ. Γ. Εξηντάρης με τέως βουλευτάς Θράκης, άλλα εγχώρια στοιχεία και πρόσφυγας.

Παρ’ όλες τις προσπάθειες των Ξανθιωτών για συνεργασία των δημοκρατικών δυνάμεων η διαμάχη μεταξύ των δύο πολιτικών ανδρών και των συνδυασμών τους δε σταμάτησε ούτε και την ημέρα των εκλογών[20]:

Κομοτινή, 15 Δεκεμβρίου – Ο στρατηγός κ. Κονδύλης, περιοδεύων εν συνοδεία δυνάμεως χωροφυλακής, ετρομοκράτησε την ύπαιθρον χώραν. Εις το χωρίον Ξυλαγανή τα όργανα της χωροφυλακής επεχείρησαν να συλλάβωσι και κακοποιήσωσι άνθρωπον μου ονόματι Χαυλίδην. Διεμαρτυρήθη εις τας ενταύθα αρχάς, τον Αρχηγόν της Επαναστάσεως και τον Πρωθυπουργόν.
Γεώργιος Εξηντάρης

Η πόλη της Ξάνθης βρισκόταν μάλλον υπό τη βενιζελική επιρροή, ωστόσο, έντονη ήταν η αγωνία των Ξανθιωτών για τα πολιτικά πράγματα την εποχή της διαδοχής του Βενιζέλου από άλλους πολιτικούς, που ακολουθούσαν την πολιτική του, το 1924. Όπως καταδεικνύει άλλωστε και το ψήφισμα των «επαγγελματικών σωματείων» της πόλης, προτάθηκε ο σχηματισμός μιας ισχυρής κυβέρνησης μακριά από μικροπρέπειες και εγωισμούς. Άγνωστο παραμένει αν ο λόγος που ωθούσε τους Ξανθιώτες στην ψήφιση τέτοιων προτάσεων ήταν τοπικός ή γενικός και αφορούσε το ενδιαφέρον για τη γενικότερη πολιτική κατάσταση[21]:

ΨΗΦΙΣΜΑ

Άπαντα τα Διοικητικά Συμβούλια των ενταύθα Σωματείων και Συλλόγων μετά των Προσφυγικών τοιούτων και άπαν­τες οι Παράγοντες της πόλεως μας συνελθόντες σήμερον την 13ην Ιουλίου, λαβόντες υπ’ όψιν την παρούσαν πολιτικήν κατάστασιν ην εδημιούργησαν μικραί φιλοδοξίαι και προσπάθειαι προς ικανοποίησιν μικρών εγωισμών και ήτις κατάστασις οδηγεί εις Κρατικήν αποσύνθεσιν και εγκυμο­νεί κινδύνους δια το καθεστώς και την Πατρίδα εσωτερικώς και εξωτερικώς και επιθυμούντες τον τερματισμόν ταύτης προς σωτηρίαν καθεστώτος και της Πατρίδος.
Ψηφίζουν
Εκφράζουν την απόλυτον εμπιστοσύνην και αφοσίωσίν των προς το καθεστώς όπερ εισίν αποφασισμένοι να υποστηρίξωσι παντί σθένει.
Εκφράζουν ευχήν προς απαντάς τους αρχηγούς απάν­των των εν τη Εθνοσυνελεύσει συχνά κομμάτων όπως παύσωσι τας μεταξύ των προσωπικός διαμάχας αίτινες δεν εξυπηρετούν ουδένα Πατριωτικόν και καθεστωτικόν σκοπόν αλλ’ ατομι­κάς φιλοδοξίας όπως περιβάλωσι δια πλήρους εμπιστοσύ­νης μίαν Δημοκρατικήν οιανδήποτε Κυβέρνησιν μονίμως όμως και σταθερώς ίνα δυνηθή να προβή όσον ένεστι ταχύτερον εις την Εθνικήν αποκατάστασιν.
Προσκαλούσι πάντας τους εν οιαδήποτε γωνία της Ελληνικής γης κατοικούντας Έλληνας τους πραγματικώς πονούντας την Πατρίδα και το καθεστώς όπως ενώσωσι μεθ’ ημών παρόμοιας ευχάς των προς τους αρχηγούς των κομμά­των. Και,
Ψηφίζουν επιτροπήν εκ των κ. κ. Α. Βάσου, Θ. Χαρτζήδου, Δ. Κυριακίδου, Ε. Τζανόγλου, Π. Χριστίδου, Σ. Δαχτάνη, Παμ. Μανασή, Β. Τοσσούνογλου, Γ. Κογκαλίδου,Α. Τριανταφύλλου, Γ. Χατζιδάκι και Α. Ευφραμίδου όπως αποστείλη το παρόν προς απαντάς τους κομματικούς αρχηγούς και τον τύπον.
ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Η παραπάνω εκδήλωση διοργανώθηκε από υποστηρικτές του Βενιζέλου – άλλωστε αυτό καταδεικνύεται έμμεσα και από την απουσία του κομμουνιστικού, καπνεργατικού σωματείου, «Άμυνα» – αλλά και τα ονόματα των μελών της επιτροπής καταδεικνύουν τις βενιζελικές καταβολές τους. Έκδηλη είναι όμως η ανησυχία και ο φόβος τους για την αστάθεια των δημοκρατικών δυνάμεων και δη του βενιζελικού κόμματος.
Γενικότερα όμως η υπεροχή της βενιζελικής παράταξης ήταν εμφανής στο νομό Ροδόπης την εποχή του μεσοπολέμου τουλάχιστον έως το 1933 [22]:

Πίνακας 6 Χριστιανική ψήφος στην περιοχή Ξάνθης – Ροδόπης (1926-1929) (% των εγκύρων)
Έτος
Αντιβενιζελικοί
Βενιζελικοί
Αγροτιστές
ΚΚΕ
Διάφοροι
1926 (Β)
9,7
65,9
6,1
18,2
-
1928 (Β)
4,6
86,8
-
6,8
1,0
1929 (Γ)
-
91,4
-
8,5
-

Τα υψηλά ποσοστά του ΚΚΕ οφείλονταν κατά τον Μιχαλακόπουλο στο πρόβλημα της στέγασης των προσφύγων, που εγκαταστάθηκαν στις πόλεις και οι οποίοι απασχολούνταν, κυρίως, ως καπνεργάτες. Για τον ίδιο η απόκτηση κατοικίας με πλήρη κυριότητα από τους καπνεργάτες και η αντίστοιχη μέριμνα για τους γηγενείς εργάτες θα μείωνε τις πιθανότητες ριζοσπαστικοποίησης[23]:

Αλλ’ υπάρχει εκεί άνευ στέγης μέγιστον στοιχείον εργατικόν, και δη καπνεργατικόν, τούτου δε πάλιν μέγα μέρος, ωθούμενον από εξωτερικάς επιρροάς και από την συνεχή και ύπουλον προπαγάνδαν της Γ΄ Διεθνούς, αποκλίνει είτε ενσυνειδήτως, είτε παρασυρόμενον προς τον κομμουνισμόν και την αναρχίαν…Πρόδηλον ότι, το ασφαλέστερον μέσον, ίνα καταπολεμήσωμεν την κομμουνιστικήν προσπάθειαν, είναι το να καταστήσωμεν ευχερή εις το εργατικόν στοιχείον την απόκτησιν ευθηνής κατοικίας, και δη, κατ’ εμήν γνώμην, όχι μόνον προς χρήσιν αυτής, αλλά και προς πλήρη κυριότητα…Εάν οπωσδήποτε μεριμνήσωμεν δια τους αστέγους πρόσφυγας – παρ’ οις άλλωστε εντατικώτατα εργάζεται η κομμουνιστική προπαγάνδα – και δεν λάβωμεν μέριμναν δια τους γηγενείς εργάτας, η διαβολή παρ’ αυτοίς να δράση συντονώτερον και οι τάξεις των συντηρητικών θα αραιωθώσιν.
[1] Για τη γενικότερη πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα την περίοδο του Μεσοπολέμου βλ. α) Δαφνής Γρ. Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, Αθήνα, [χ.ο.], 1974, β) Βερεμής Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική (1916-1936), Αθήνα, Εξάντας, 1977, Mavrogordatos G.T., Stillborn Republic. Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, Los Angeles, University of California Press, 1983 και δ) Ιωαννίδης Σ., Ο «Εθνικός Αγών» Ξάνθης και «Μια πρωτοφανής λαϊκή εκδήλωσις», Θρακικά Χρονικά, τχ. 38, Ξάνθη, 1983.
[2] Μακεδονία, 18/9/1922.
[3] Βερέμης Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική (1916-1936), Αθήνα, Εξάντας, 1977, σ. 127.
[4] Μακεδονία, 14/11/1922.
[5] Μακεδονία, 9/12/1922.
[6] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 165.
[7] Μακεδονία, 26/10/23. Ολόκληρο το άρθρο της εφημερίδας στο παράρτημα της εργασίας.
[8] Μακεδονία, 25/10/23
[9] Ελεύθερο Βήμα, 27/10/1923.
[10] Βερεμής, ό.π., σ. 138.
[11] Μακεδονία, 18/11/1923. Ολόκληρο το άρθρο της εφημερίδας στο παράρτημα της εργασίας.
[12] Ελεύθερο Βήμα, 31/10/1923.
[13] Βραδυνή, 23/11/1923.
[14] Ελεύθερο Βήμα, 29/11/23.
[15] Ελεύθερο Βήμα, 5/12/1923.
[16] Ο Γεώργιος Εξηντάρης (Μάλγαροι Ανατ. Θράκης, 1887 – Αθήνα, 1963) ήταν πολιτικός και διπλωμάτης. Το 1920 εκλέχθηκε πληρεξούσιος στην Γ΄ Εθνική Συνέλευση υπό τη σημαία του κόμματος των φιλελευθέρων. Το 1926 εκλέχθηκε βουλευτής Καβάλας και το 1932, 1933 και 1936 (Γ΄ Αναθεωρητική Βουλή) βουλευτής Ροδόπης με το ίδιο κόμμα. Διετέλεσε Υπουργός Γεωργίας στην κυβέρνηση συνασπισμού του Αλ. Ζαΐμη το 1928 (κατά την υπουργία του ιδρύθηκε η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος) και Υπουργός Μακεδονίας το 1933. Διετέλεσε επίσης πρόεδρος της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής των Ελληνοτουρκικών πληθυσμών (1924-1926) και μόνιμος αντιπρόσωπος στη Μικτή Επιτροπή Ελέγχου Ελληνο-Βουλγαρικής Μεταναστεύσεως (1929-1932).
[17] Ελεύθερο Βλημα, 13/12/23.
[18] Ο Γεώργιος Κονδύλης (Προυσός Ευρυτανίας 1879 – Αθήνα, 1936) ήταν στρατιωτικός και πολιτικός. Με την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης αποστρατεύτηκε, αλλά με την έκρηξη του κινήματος των Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου – Ζήρα επανήλθε στο στράτευμα και με κεραυνοβόλες ενέργειες και μετακινήσεις των υπό τις διαταγές του δυνάμεων συνετέλεσε στην κατάπνιξη του κινήματος. Στις εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου 1923, ως υποψήφιος της Δημοκρατικής Ένωσης (αργότερα Εργατικό-Αγροτικό Κόμμα) του Αλ. Παπαναστασίου, εκλέχθηκε βουλευτής Ροδόπης και στις 12 Μαρτίου 1924 ανέλαβε το υπουργείο Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Παπαναστασίου. Στις 15 Ιουνίου 1924 ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών στην κυβέρνηση του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου. Στις 21 Αυγούστου 1926 συνέλαβε και φυλάκισε το δικτάτορα Πάγκαλο και σχημάτισε κυβέρνηση που διεξήγαγε ανόθευτες εκλογές με απλή αναλογική (7/11/26), στις οποίες το κόμμα του, το Εθνικό Δημοκρατικό Κόμμα, δεν πήρε μέρος. Στις εκλογές όμως της 19ης Αυγούστου 1928 πήρε μέρος, το κόμμα του κέρδισε 9 έδρες και ο ίδιος εκλέχθηκε βουλευτής Καβάλας.
[18] Ελεύθερον Βήμα, 11/12/23.
[19] Ελεύθερον Βήμα, 11/12/23.
[20] Ελεύθερον Βήμα, 16/12/23.
[21] Ιωαννίδης Σ., Ο «Εθνικός Αγών» Ξάνθης και «Μια πρωτοφανής λαϊκή εκδήλωσις», Ξάνθη, Θρακικά Χρονικά, τχ. 38, 1983, σσ. 109-116.
[22] Νικολακόπουλος Η., Πολιτικές δυνάμεις και εκλογική συμπεριφορά της μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη: 1923-1955, Αθήνα, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τμ. 8, 1990-1991, σσ. 177 και 179.
[23] Μιχαλακόπουλος Α., Μικταί Σελίδες, Αθήνα, [χ.ο.], 1967, σσ. 580-581.