Εκκλησία
Η εκκλησία κατά την ταραγμένη περίοδο πριν και μετά την ήττα στο μικρασιατικό μέτωπο φαίνεται ότι διαδραμάτιζε ένα πολύ σημαντικό ρόλο στην τοπική κοινωνία της Ξάνθης. Παραπάνω έγινε αναφορά στην ανάληψη της κρατικής ευθύνης για την εκπαίδευση μέχρι το 1926 από την Εκκλησία. Η επιρροή που ασκούσε δεν άφηνε ανεπηρέαστο τον τοπικό πληθυσμό και κάθε γεγονός που σχετιζόταν με εκκλησιαστικά ζητήματα συχνά απασχολούσε την πλειοψηφία των κατοίκων. Ένα απ’ αυτά ήταν φυσικά και ο θάνατος του μητροπολίτη Άνθιμου – τον Σεπτέμβριο του 1922 – για τον οποίο η Εφοροδημογεροντία είχε αποστείλει στις εφημερίδες της εποχής την παρακάτω επιστολή:
Η Εφοροδημογεροντία συνελθούσαν επί τω θανάτω του Μητροπολίτου μας εξέδωκε το εξής ψήφισμα:
Σήμερον την 3ην του μηνός Σεπτεμβρίου του 1922 και ώρα 3 μ.μ. επί τω θλιβερώ αγγέλματι του θανάτου της Α. Σεβασμιότητος του Μητροπολίτου Ξάνθης και Καβάλλας κ. Ανθίμου, συνελθούσα εις έκτακτον συνεδρίαν εν τη Ιερά Μητροπόλει και υπό την προεδρίαν του αρχιερατικού επιτρόπου, η Εφοροδημογεροντία της Ξάνθης
ΨΗΦΙΖΕΙ:
1. Η κηδεία αυτού να γίνη κοινοτική δαπάνη,
2. Οι κώδωνες όλων των Εκκλησιών και των Ιερών Μονών να κρούωσι πενθίμως μέχρι της ώρας της κηδείας,
3. Να παρακολουθήση την κηδείαν αυτού εν σώματι η Εφοροδημογεροντία μέχρι του Νεκροταφείου και
4. Να εκφωνήση τον επικήδειον εκ μέρους της Κοινότητος ο Πανοσιολογιώτατος Πρωτοσύγγελος κ. Γερμανός.
Κατόπιν εξελέγη Μητροπολίτης Ξάνθης ο Πολύκαρπος Ψωμιάδης, που ανέπτυξε δραστηριότητα ως Πρόεδρος του Σωματείου Κυριών της Μάνας του Στρατιώτου αλλά και των δύο Εθνικών Ορφανοτροφείων, ένα αρρένων και ένα θηλέων.
Ο σύλλογος «Μάνα του Στρατιώτου» λειτουργούσε υπό την εποπτεία του μητροπολίτη, ωστόσο δε φαίνεται να ήταν αυτός που οδήγησε στην ίδρυσή του. Επρόκειτο βέβαια για έναν φιλανθρωπικό σύλλογο, που είχε ως σκοπό την προσφορά κάθε είδους βοήθειας προς τα στρατιωτικά νοσοκομεία της εποχής των οποίων ο αριθμός – όπως παραπάνω αναφέρθηκε – είχε υπέρμετρα αυξηθεί καταλαμβάνοντας μάλιστα και όλα τα σχολικά κτίρια. Τέλος στο σύλλογο με την παρότρυνση του μητροπολίτη έσπευσαν να εγγραφούν όλα τα θηλυκά μέλη των εύπορων οικογενειών συμμετέχοντας σε φιλανθρωπικές δραστηριότητες :
Ξάνθη 3. – Ιδρύθη εσχάτως και λειτουργεί άριστα, χάρις εις την ακούραστον πρωτοβουλίαν της εντεύθεν διελθούσης Μάννας του Στρατιώτου, Σωματείον εκ Κυριών και Δεσποινίδων υπό την επωνυμίαν «Σύνδεσμος Μάννας Στρατιώτου».
Η αξιοθαύμαστος Μάννα του Στρατιώτου, η κ. Άννα Παπαδοπούλου…διένειμε εις τον στρατόν φανέλλας και λοιπά είδη ιματισμού, επεσκέφθη και παρεμύθησε τους ασθενείς στρατιώτας, διοργάνωσε έρανον υπέρ της φανέλλας του στρατιώτου και τέλος έθεσε τας βάσεις του «Συνδέσμου Μάννας του Στρατιώτου».
Ο σκοπός του πατριωτικού τούτου συνδέσμου είναι, η δια της προσωπικής συνδρομής και μερίμνης των μελών αυτού ανακούφησις και παρηγορία ηθικώς τε και υλικώς των εν τοις στρατιωτικοίς νοσοκομείοις της πόλεως Ξάνθης νοσηλευομένων ασθενών στρατιωτών.
Αι δέσποιναι και δεσποινίδες της πόλεώς μας είναι αξιέπαινοι, διότι και έσπευσαν μετ’ αγαστής προθυμίας να εγγραφούν άπασαι εις τον ως άνω Σύνδεσμον και διότι συναισθανόμεναι το ιερόν της υψηλής αυτών αποστολής, επεδόθησαν μετά μεγάλου ζήλου εις το επίμοχθον και πατριωτικώτατον τούτο έργον.
Άλλη μία δραστηριότητα των μητροπολιτών ήταν η επίβλεψη της λειτουργίας των ορφανοτροφείων. Συγκεκριμένα το Εθνικό Οικοτροφείο Αρρένων στεγαζόταν στο Μοναστήρι των Ταξιαρχών και το Εθνικόν Οικοτροφείον Θηλέων σε ιδιόκτητο κτίριο επί της οδού Χρύσσας. Τα Ορφανοτροφεία διοικούνταν από Εφορείες, των οποίων πρόεδρος ήταν ο Μητροπολίτης, ωστόσο συντηρούνταν και από το Υπουργείο Προνοίας, από το Δήμο και τις Κοινοτήτες. Υπό την προεδρεία του Μητροπολίτη Πολύκαρπου ιδρύθηκαν εργαστήρια στα οποία γινόταν η διδασκαλία της ραπτικής, της πλεκτιπής, της κεντητικής, της πιλοποιΐας, της χαρτοτεχνίας, κ.λ.π. :
Προς τον σκοπόν δε τούτον ηγόρασε διαφόρους μηχανάς, ων το αντίτιμον κατέβαλεν εκ χρημάτων κομισθέντων υπ’ αυτού εκ Νέας Υόρκης της Αμερικής και εκ του ιδίου ταμείου. Ήδη δε στρέψας την προσοχήν αυτού και επί των αναγκών του Ορφανοτροφείου Αρρένων, εγκατέστησε και εν αυτώ ηλεκτροφωτισμόν δωρεάν, έφερε εν αυτώ τω ιδρύματι θαυμάσιον πόσιμον ύδωρ, ίδρυσε λουτρώνα προς τακτικόν καθαρισμόν των ορφανών και συνέδεσε το ίδρυμα μετά της πόλεως δια τηλεφωνικής γραμμής και πάντα ταύτα χωρίς να θίγεται ο ετήσιος προϋπολογισμός του ιδρύματος.
Κατά τον μήνα Ιούνιον 1931 μερίμνη του ιδρύθη ξυλουργείον του Ορφανοτροφείου Αρρένων, εγκατασταθέν εντός της πόλεως, εις το οποίον ετοποθετήθησαν πέντε τρόφιμοι, οίτινες μέχρι σήμερον εσημείωσαν αρκετήν πρόοδον ώστε να επιτρέψωσι εις τον διευθύνοντα το ξυλουργείον άριστον τεχνίτην ν’ απολύση τον επίσης άριστα κατηρτισμένον υπάλληλόν του, διότι δύνανται πλέον οι τρόφιμοι του Ορφανοτροφείου ν’ αναπληρώσωσι τούτον. Ουκ ολίγον συνέτεινεν εις τον ως άνω τέλειον τεχνικόν καταρτισμόν και η συχνή και μετά πρωτοφανούς αφοσιώσεως και ζήλου ενθάρρυνσις τούτων εκ μέρους του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου, όστις δεν ηρκέσθη μόνον εις τούτο δια να εξυπηρετήση τα ορφανά, αλλά ετοποθέτησε:
1. Εις το εργοστάσιον του ηλεκτροφωτισμού του Δήμου Ξάνθης ετέρους εξ τροφίμους παρά των οποίων η αρμοδία υπηρεσία μένει πλήρως ικανοποιημένη εκ της επιδόσεώς των.
2. Έτερον τρόφιμον ετοποθέτησε παρ’ ιδιωτικώ τυπογραφείω.
3. Ομοίως έτερον παρ’ ιδιωτικώ σιδηρουργικώ μηχανουργείω.
4. Ένα παρά διακεκριμένω εμποροράφτη της πόλεως Ξάνθης προς τελειοποίησίν του εις την τέχνην της ραπτική.
5. Ωσαύτως ένα παρά διακεκριμένω υποδηματοποιώ προς τελειοποίησίν του εις την τέχνην του υποδηματοποιού, ήν εξέμαθεν εν τω εργαστηρίω του ιδρύματος και
6. Δύο τρόφιμοι του ιδρύματος εργάζονται εις το αρτοποιείο του Ορφανοτροφείου θηλέων, ιδρυθέν και τούτο τη μερίμνη του Σεβασμιωτάτου Προέδρου, όπου παρασκευάζεται ο τίμιος άρτος των ορφανών αγνός και οικονομικώτερος.
Παρ’ όλ’ αυτά κάποιες παρατυπίες στη λειτουργία των ορφανοτροφείων φαίνεται ότι υπήρχαν και οδήγησαν στην αποστολή της παρακάτω επιστολής στην εφημερίδα «Μακεδονία». Στην επιστολή γίνεται σαφώς μια προσπάθεια ανόρθωσης του κύρους των ορφανοτροφείων και δικαιολόγησης της κατά το συγκεκριμένο τρόπο λειτουργίας τους. Δεν είναι απίθανο ότι η επιστολή είχε ως σκοπό να απαντήσει σε καταγγελίες που έγιναν στο Γενικό Διοικητή Θράκης, Σ. Δάσιο, άνθρωποι του οποίου έσπευσαν να υπενθυμίσουν τις ενέργειές του και τη μέριμνα την οποία έδειχνε για τα συγκεκριμένα ορφανοτροφεία :
Ξάνθη.- Θα ήρκει μόνον οιοσδήποτε να κάμη ένα μικρόν πρωινόν περίπατον μέχρι της Μονής του αγ. Ταξιάρχου, ένθα το Εθνικόν Ορφανοτροφείον Αρρένων της πόλεως, δια να αντιληφθή και πεισθή πόσον καλώς διαιτώνται και οποίαν λαμβάνουσι διάπλασιν πνευματικήν και σωματικήν υπερτρακόσιοι νεανίαι, ναυάγια της τύχης και της Μικρασιατικής τραγωδίας, χάρις εις μητρικήν στοργήν, μεθ’ ής ένα έκαστον τούτων περιβάλλει η Διευθύντρια του ανωτέρω Ορφανοτροφείου κ. Τερψιχόρη Ψάλτου, πεπροικισμένης δια της απαραμίλλου πείρας όπως μορφώση και παρουσιάση εν τη κοινωνία χαρακτήρας τελείους, χωρίς τούτο να συμβάλη έτι ολιγώτερον δια της αγαθής μερίμνης του και άπαν το προσωπικόν του ιδρύματος.
Αμφότερα τα Ορφανοτροφεία το τε αρρένων και θηλέων, έτυχον και τυγχάνουσι τοιαύτης παρά τε της κοινωνίας και του δήμου της Ξάνθης υποστηρίξεως ώστε να υπόσχωνται μεγαλυτέραν επιτυχίαν του προγράμματός των.
Άριστα όντως προώδευσαν τα εν αυτοίς κατηρτισμένα τεχνικά τμήματα, ιδία δε το της μουσικής, ούτινος τα ευχάριστα αποτελέσματα ανεφάνησαν εις την προ πολλού και υπό την προστασίαν του Γεν. Διοικητού Θράκης κ. Δασίου δοθείσαν συναυλίαν, συγκεντρώσασαν τον εκλεκτότερον της πόλεώς μας κόσμον.
Ο Γεν Διοικητής, όστις τόσον πατρικόν ενδιαφέρον έδειξεν υπέρ των Ορφανοτροφείων της πόλεως τούτης, παρά τας πολλαπλάς και ποικίλλους ασχολίας του, βεβαίως και θέλη μελετήση σπουδαιότατα τα αυτών ζητήματα επί τη βάσει των υποβληθεισών αυτώ παρά των αρμοδίων, ως επληροφορήθημεν σχετικών αιτήσεων.
Γ.Ζ.
Επιπλέον, οι σχέσεις της Εκκλησίας με το κράτος και τις έκτακτες ανάγκες του, που προέκυψαν από την εισροή των προσφύγων, δεν ήταν πάντοτε αρμονικές. Κατά τη συνεδρίαση της Εφοροδημογεροντίας, στις 8 Δεκεμβρίου 1924 υπήρξαν διαμαρτυρίες για την κατάληψη από το Εποικιστικό Γραφείο και τη διανομή στους πρόσφυγες στα Κιμμέρια, στο Χόροσλου και στο Κιρέτσιλερ, αγρών της Κοινότητας και η ενέργεια αυτή χαρακτηρίστηκε άδικη γιατί πλέον η Κοινότητα δεν μπορούσε να τους εκμεταλλευτεί. Τα κτήματα αυτά έδιναν σημαντικά κέρδη στην Εκκλησία, με τα οποία θεράπευε τις διάφορες ελλείψεις και τις ανάγκες των Εκπαιδευτηρίων της Ξάνθης. Αποφασίστηκε μάλιστα να επαναληφθεί η συνεδρίαση και να κληθούν τα μέλη των Σωματείων και των Προσφυγικών συλλόγων για την από κοινού αντιμετώπιση του θέματος.
Έτσι στην κοινή σύσκεψη της Εφοροδημογεροντίας, των Προέδρων και των μελών των διαφόρων Σωματείων της Ξάνθης και των Προέδρων των τριών Προσφυγικών Συλλόγων της Ξάνθης, καθώς και των ενοικιαστών των Κοινοτικών αγρών, στις 9 Δεκεμβρίου 1924 συγκροτήθηκε επιτροπή από εκπροσώπους όλων όσων συμμετείχαν, για να διαχειριστεί το θέμα και ζητήθηκε από τους ενοικιαστές να εγκαταλείψουν τα κτήματα (850 περίπου στρέμματα) με ψήφισμα προς τον Πρόεδρο της Κυβέρνησης, Υπουργό Γεωργίας και τους πληρεξουσίους νομού Ροδόπης.
Τελικά στις 10 Φεβρουαρίου 1925 σε επόμενη συνεδρίαση της Εφοροδημογεροντίας, ο μητροπολίτης ανακοίνωσε τις ενέργειες του στην Αθήνα, που είχαν ως αποτέλεσμα να δοθεί εντολή στο Διευθυντή Εποικιστικής Υπηρεσίας Θράκης να συνεργαστεί μαζί του για την ενοικίαση των αγρών .
Πέμπτη 23 Δεκεμβρίου 2010
Δευτέρα 6 Δεκεμβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 1922-1930
Εκπαίδευση
Πέρα όμως από τη δημιουργία επαγγελματικών και κοινωνικών τάξεων και τις μεταξύ τους διαμάχες, η ανάπτυξη μιας αστικής κοινωνίας προϋπέθετε και τη διάδοση της εκπαίδευσης. Η εποχή της δεκαετίας του 1920 δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί από τον ταχύ ρυθμό διάδοσης της εκπαίδευσης. Η αναλογία των εγγράμματων στη Θράκη σε σχέση με τη Μακεδονία, όπου επίσης εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες αλλά και γενικότερα με την υπόλοιπη χώρα ήταν σαφώς μικρότερη. Ακόμη και το 1928, όταν δηλαδή η αποκατάσταση είχε εισέλθει στο τελικό της στάδιο, το ποσοστό επί τοις % των εγγράμματων στη Θράκη δεν είχε ιδιαίτερα αυξηθεί :
Πίνακας 18 Αναλογία εγγραμμάτων επί του συνολικού πληθυσμού σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας (1920 και 1928)
Περιοχή Αναλογία εγγράμματων (%)
1920 1928
Μακ/νία 36 56
Θράκη 26 39
Ελλάδα 65 76
Η διοίκηση, άλλωστε, των σχολείων δεν περιήλθε στα χέρια της κρατικής μηχανής, αλλά αφέθηκε στις Εφορείες των Σχολείων και στη Δημογεροντία, όπως και στα χρόνια της Διασυμμαχικής κατοχής, μέχρι το 1926. Είναι, λοιπόν, αξιοσημείωτο το «παράδοξο φαινόμενο του αμέτοχου της ελληνικής κυβέρνησης ή έστω του υποτονικού και δευτερεύοντος ενδιαφέροντος της ως προς την ευθύνη της λειτουργίας των Σχολείων κατά τα κρίσιμα εκείνα χρόνια».
Ωστόσο κατά την επταετία, 1920-1926, καταφαίνεται η εξελικτική αύξηση του αριθμού των μαθητών, που οφείλεται στην παλιννόστηση των Ξανθιωτών, που είχαν εκπατριστεί κατά τη διάρκεια των πολεμικών γεγονότων, στην εγκατάσταση των μετοίκων που εγκαταστάθηκαν στην Ξάνθη ως δημόσιοι υπάλληλοι μετά την απελευθέρωση της Θράκης και στο κύμα των προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο και τη Μικρά Ασία. Η εισροή των προσφύγων και η κατάληψη των διδακτηρίων για στρατιωτικές ανάγκες δεν επέτρεψαν για κάποιο διάστημα τη λειτουργία σε κανένα σχεδόν σχολείο στην Ξάνθη. Το συγκεκριμένο πρόβλημα είχε πάρει δραματικές διαστάσεις με την επίταξη των κτηρίων για την χρησιμοποίηση τους ως νοσοκομεία ή ως καταυλισμοί στρατιωτών και είχε κατά καιρούς συζητηθεί απ’ την Εφοροδημογεροντία :
…Διότι τα σχολεία κατέχονται σήμερον υπό του στρατού δια νοσοκομεία…Πάντα τα διδακτήρια της Κοινότητος, πλην ενός εν τη συνοικία του Χατζησταύρου κατελήφθησαν υπό των στρατιωτών και χρησιμοποιούνται ως νοσοκομεία… Η Εφορεία των Σχολείων ουδέν κατάλληλον οίκημα έχει ή είναι εις θέσιν να υπόδειξη μετά την συσσώρευσιν τόσου πληθυσμού εν Ξάνθη…Εγκρίνεται παμψηφεί να γίνει εν έγγραφον προς τον κ. Μέραρχον, δι ου να δηλούται αυτώ ότι από τετραετίας δεν ελειτούργησαν κανονικά τα Σχολεία συνεπεία του πολέμου και των εξ αιτίας αυτού συνεπειών και πρέπει να δώση τας δέουσας οδηγίας δια την ταχείαν επιστροφήν των τόσο μάλλον, όσω θα απαιτηθή και αρκετός καιρός δια την απολύμανσιν αυτών.
Στην επαρχία της Ξάνθης – εκτός της πόλεως – το ποσοστό του αναλφαβητισμού των χωρικών ήταν αρκετά υψηλό. Περίπου το 40% ως το 1940 ήταν πλήρως αναλφάβητος αλλά και μεγάλο τμήμα των «εγγράμματων» γνώριζε μόνο υπογραφή. Ουσιαστικά αυτοί που μπορούσαν να διαβάσουν και να κατανοήσουν ένα κείμενο δεν ξεπερνούσαν το ποσοστό των 10%. Οι κατά καιρούς ερευνητές και επισκέπτες της περιοχής δε δυσκολεύονταν να διακρίνουν το πρόβλημα:
Η οργάνωσις της εκπαιδεύσεως μόλις κατά το εγγύς παρελθόν εβελτιώθη. Δεν παρήλθε πολύ χρονικόν διάστημα αφ’ ότου ο Γενικός Επιθεωρητής Εκπαιδεύσεως εν Θράκη έγραφε τα εξής: «Τόσον τρομακτικαί ήσαν αι πρώται εντυπώσεις μου εν σχέσει προς την έλλειψιν του διδακτικού προσωπικού, ώστε εξέπεμπον αγωνιώδεις τηλεγραφικάς ή εγγράφους …ικεσίας».
Στα πρακτικά της Εφοροδημογεροντίας οι συνεδριάσεις για τα εκπαιδευτικά θέματα και δη την έλλειψη διδακτικού προσωπικού ήταν συχνές. Ουσιαστικά κατά τα πρώτα έτη μετά το 1922 ήταν δύσκολο αν όχι αδύνατο να οργανωθεί και να επεκταθεί ο τομέας της εκπαίδευσης στην Ξάνθη εξαιτίας των ιδιαίτερων περιστάσεων. Τόσο η κατάληψη των σχολείων από στρατό όσο και η έλλειψη σε διδακτικό προσωπικό και κτίρια ήταν βασικοί λόγοι για την καθυστέρηση της επέκτασης της εκπαίδευσης:
Εγένετο σκέψις και ευρεία συζήτησις περί της καταστάσεως των σχολείων, λόγω της παρατηρούμενης ελλείψεως διδάσκοντος προσωπικού … Απεφασίσθη να γίνη έγγραφον προς τον Γενικόν Διοικητήν, δι ου να πληροφορήται ότι η κανονική λειτουργία των σχολείων δεν ήρχισεν ακόμη, διότι πολλοί εκ των διδασκάλων ευρίσκονται υπό τα όπλα, ότι εις το ημιγυμνάσιον υπάρχει εις μόνον καθηγητής, όστις επίσης στρατολογείται και ότι εδημιουργήθη τοιαύτη κατάστασις, ώστε οι γονείς σκέπτονται να στείλωσι τα τέκνα των εις άλλα σχολεία, αφού τα σχολεία ημών θα αργήσουν ελλείψει διδασκόντων.
Οι κυβερνήσεις της εποχής δε θεωρούσαν την εκπαίδευση πρωταρχικό μέλημά τους στο πλαίσιο βέβαια της εξαιρετικής κατάστασης λόγω της ανάγκης της αποκατάστασης των προσφύγων, δίνοντας παράλληλα την αφορμή στους δημοδιδασκάλους της Θράκης να εκφράσουν το 1923 τα παράπονά τους προς την κυβέρνηση:
Αφίκετο εκ Θράκης τριμελής επιτροπή αντιπροσωπεύουσα τους Διδασκαλικούς Συλλόγους Κομοτινής, Αλεξανδρουπόλεως, Σουφλίου, Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Ξάνθης, όπως επιδώση υπόμνημα των Θρακών διδασκάλων προς την Επανάστασιν και την Κυβέρνησιν.
Σκοπός του υπομνήματος είνε να αναγνωρισθή το βάσιμον και δίκαιον των εν αυτώ αιτημάτων αυτών, λαμβανομένων υπ’ όψιν των ουσιαστικών των προσόντων και ουχί των τυπικών τοιούτων, ως και των επί Τουρκοκρατίας υπό τας δυσμενεστέρας των συνθηκών, προσενεχθεισών εθνικών υπηρεσιών των.
Τα αιτήματα ταύτα στηρίζουσιν επί της επιδειχθείσης προηγουμένως εκ μέρους της Κυβερνήσεως επιεικούς εκτιμήσεως των προσόντων των Μακεδόνων διδασκάλων κατά την αφομοίωσιν αυτών, ως και επί της ως εκ της προσφυγίας δεινής των Θρακών διδασκάλων θέσεως.
Αναλυτικά σ’ ολόκληρη την επαρχία λειτουργούσαν 117 συνολικά δημοτικά σχολεία γύρω στο 1940, εκ των οποίων τα 54 ήταν κρατικά, 62 κοινοτικά (μουσουλμανικά, 1 ισραηλιτικό και 1 αρμενικό) και 1 ιδιωτικό. Επίσης, λειτουργούσαν 7 νηπιαγωγεία (Ξάνθη, Κιμμέρια, Γενησσαία και Άβδηρα).
Ειδικότερα κατά την περίοδο 1924 – 1927 υπήρχαν στην επαρχία Ξάνθης
Πίνακας 19 Σχολεία – μαθητές – διδάσκαλοι (1924 – 1927)
1925 1926 1927
Σχολεία 48 77 83
Μαθητές 4.167 5.708 6.216
Δάσκαλοι96 128 130
Ο αριθμός των μαθητών, ενώ παρουσίαζε μια σταδιακή αύξηση, δεν ήταν σταθερός καθ’ όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς ιδιαίτερα για τα σχολεία που λειτουργούσαν στα χωριά. Εκεί πολλοί μαθητές – περισσότεροι από τους μισούς – αναγκάζονταν είτε ν’ αρχίσουν την παρακολούθηση των σχολικών μαθημάτων αργότερα απ’ το προβλεπόμενο πλαίσιο είτε να διακόψουν πρόωρα τα μαθήματά τους, με σκοπό να βοηθήσουν την οικογένειά τους στις καπνοκαλλιεργητικές εργασίες. Γι’ αυτό το λόγο στα καπνοχώρια μέχρι το 1937 η σχολική περίοδος ξεκινούσε κατά την 1η Σεπτεμβρίου και έληγε στις 30 Μαΐου, ενώ στα υπόλοιπα χωριά, που ασχολούνταν με άλλες – κυρίως παραγωγή σιτηρών – εργασίες, το σχολικό έτος ξεκινούσε γύρω στα μέσα του Σεπτεμβρίου και τελείωνε περίπου στα τέλη Ιουνίου.
Χαρακτηριστικό της νοοτροπίας των χωρικών στις σχέσεις τους με την εκπαίδευση ήταν το γεγονός ότι δεν επέτρεπαν στα θηλυκά μέλη των οικογενειών τους να συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους μετά το 14ο έτος της ηλικίας τους, ενώ τα αρσενικά μέλη εκ των πραγμάτων – ανάγκη εργατικών, αγροτικών χεριών – δε συνέχιζαν την εκπαίδευσή τους στο γυμνάσιο. Στην πόλη της Ξάνθης, όπου και λειτουργούσε μικτό Γυμνάσιο – με 15 καθηγητές και 350 μαθητές περίπου κάθε έτος – μόνο το 6% προέρχονταν από αγροτικές οικογένειες και από αυτούς ελάχιστες υπήρξαν οι περιπτώσεις (7 μαθητές) συνέχισης των σπουδών τους.
Εκτός του Γυμνασίου, στην Ξάνθη λειτουργούσαν γύρω στο 1930 πέντε δημοτικά σχολεία, δύο νυχτερινές σχολές – η μία εμπορική και η άλλη δημοτικής εκπαίδευσης – και ένα ιδιωτικό λύκειο δημοτικής, επίσης, εκπαίδευσης. Ακόμη συνέβαλαν στον τομέα της εκπαίδευσης διάφοροι μορφωτικοί, αθλητικοί και κοινωνικοί σύλλογοι, όπως ο «Μορφωτικός Όμιλος Αρίων», με τμήμα διαλέξεων, μουσικό, θεατρικό και με πρόγραμμα λειτουργίας νυκτερινών Σχολών, ο μουσικός σύλλογος «Παν», η «Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών και Δεσποινίδων», η οποία συντηρούσε μαθητικό συσσίτιο και διένειμε βιβλία και ενδύματα δωρεάν στους άπορους μαθητές και διάφορα βοηθήματα σε άπορες οικογένειες, η «Ένωσις Πολεμοπαθών», ο «Σύλλογος Πολυτέκνων» και τα αθλητικά σωματεία «Ορφεύς», «Ασπίς», «Ελπίς» και «Άτλας».
Ιδιαίτερος λόγος πρέπει να γίνει για το Μουσικό – γυμναστικό Σύλλογο «Ορφεύς», ο οποίος είχε στην κατοχή του ένα από τα λιγοστά γυμναστήρια της Θράκης και διατηρούσε τμήματα τέννις, πετόσφαιρας, τμήμα ποδηλατιστών, ποδοσφαίρου κ.λ.π .
Όταν μάλιστα ο Γενικός Διοικητής Θράκης, Σ. Δάσιος, επισκέφτηκε την Ξάνθη το Μάρτιο του 1923, δεν παρέλειψε να επισκεφτεί το Γυμναστήριο του Ορφέα και να προβεί σε ανακοινώσεις για τη βελτίωση των συνθηκών άθλησης:
Επωφελούμενος της ενταύθα αφίξεώς του ο κ. Σ. Δάσιος Γεν. Διοικητής Θράκης επεσκέφθη χθες το ωραίον μικρόν και εξοχικόν γυμναστήριον του Μουσικογυμναστικού συλλόγου «Ορφεύς» και επληροφορήθη τα του αθλητισμού Ξάνθης, βεβαιώσας τους παρόντας αθλητάς περί της ατομικής αυτού υποστηρίξεως δια παν το αθηλητικόν. Ούτω τη υποδείξει και προσωπική ενεργεία αυτού απεφασίσθη η εύρυνσις του Γυμναστηρίου, το οποίον εξωραϊζόμενον και καλλωπιζόμενον θέλει καταστή το πρότυπον των εν Ελλάδι γυμναστηρίων.
Εν συνδυασμώ του ως άνω γεγονότος με τας επικειμένας εκλογάς του ενταύθα Μουσικογυμναστικού συλλόγου, αι οποίαι θα θέσουν τέρμα εις την επικρατούσαν εν αυτών αδράνειαν, προβλέπεται μεγάλη και εντατική αθλητική κίνησις δια το προσεχές θέρος, μέλλουσα να συγκεντρώση την αθλητικήν νεολαίαν Θράκης και Μακεδονίας εις μίαν ευγενή και απαραίτητηον αναμέτρησιν των αθλητικών δυνάμεων των διαφόρων πόλεων.
Ξάνθη τη 18 Μαρτίου 1923
Γ. Μπασιούδης.
Ο μουσικογυμναστικός σύλλογος «Ορφεύς» το καλοκαίρι του 1923 είχε δώσει την αφορμή μετά από τους Πανθρακικούς Αγώνες, όπου κατέλαβε τη δεύτερη θέση και κέρδισε αρκετά μετάλλια,
Κομοτηνή 20.- …Εκ των αθλητικών οργανώσεων και συλλόγων…δεύτερος [1ος ήταν ο «Ηρακλής» Θες/νίκης] ήλθεν ο μουσικός-γυμναστικός Σύλλογος Ξάνθης Ορφεύς κερδίσας 4 πρώτας, 6 δευτέρας και 10 τρίτας, ήτοι πόντοις 38. Εις τας 2 πρώτας ομάδας εδόθησαν ιδιαίτερα έπαθλα…,
να τονωθεί το ηθικό των κατοίκων, να εκτονωθούν πιθανώς υποβόσκουσες συγκρούσεις, να διοργανωθούν γιορτές, δείπνα και να σταλούν ευχαριστήρια τηλεγραφήματα από το Δήμαρχο Ξάνθης προς τον Γενικό Διοικητή και το αντίστροφο, αποδεικνύοντας εμμέσως και την ανάγκη των τοπικών αρχόντων της Ξάνθης να έχουν καλές σχέσεις με τον ανώτατο διοικητικό άρχοντα της Θράκης και προϊστάμενό τους, Σ. Δάσιο:
Ξάνθη 16 (του ανταπ.).- Σήμερον πρωίν επέστρεψαν από την Κομοτινήν οι τροπαιούχοι αθληταί μας.
Εις τον σταθμόν του υπεδέχθη ο λαοφιλής Δήμαρχός μας κ. Χρ. Μπρωκούμης με τα ενταύθα παραμείναντα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του «Ορφέως» και επιτροπήν εκ κυριών και δεσποινίδων και πλήθος συρρεύσαντος κόσμου, αποθέωσαν κυριολεκτικώς του θριαμβευτάς των αγώνων…
Και όλος ο κόσμος κατόπιν μ’ επικεφαλής την μουσικήν του «Ορφέως» και ακολουθούμενος από σειράν αμάξων και αυτοκινήτων, κατηυθύνθη εις την Υποδιοίκησιν…
Εις το δημαρχείον
Μεθ’ ό ο κόσμος κατηυθύνθη προς το Δημαρχείον, όπου εν τω μεταξύ είχε καταφθάση ο κ. Δήμαρχος και υπεδέχθη τους νικητάς, εις ους προσεφέρθησαν γλυκύσματα και αναψυκτικά…Ο κ. Δήμαρχος δια τας εκδηλώσεις ταύτας, απευθύνει εγκαρδίους τινας λόγους συγχαρητηρίων και ευχών, ευχαριστήσας τους αθλητάς, διότι εγένοντο αιτία και αφορμή να εκφρασθή δια τόσον τιμητικών δια την πόλιν μας λόγων ο Γεν. Διοικητής, κ. Δάσιος.
Οι συνοδοί των αθλητών ανακοινούσι τότε εις τον λαόν τους εγκωμιαστικούς δια την Ξάνθην λόγους του κ. Δάσιου. Ρίγος απεριγράπτου συγκινήσεως καταλαμβάνει τότε τα πλήθη και δια μερικάς στιγμάς η ατμόσφαιρα δονείται από τον ορυμαγδόν των ζητωκραυγών υπέρ του κ. Γεν. Διοικητού Θράκης…Ο Δήμαρχος και το Δημοτικόν Συμβούλιον απηύθυναν εις τον Γεν. Διοικητήν το κάτωθι τηλεγράφημα:
«Δήμος Ξάνθης επί λήξει Πανθρακικών αγώνων με συγκίνησιν ιδιαιτέραν υποβάλλει Υμετέρα Εξοχότητα ευγνωμοσύνην λαού δι’ ωραίαν πρωτοβουλίαν συγχαρητήρια δι’ επιτυχίαν τους…
Τους υπεδέχθημεν τους μικρούς αθλητάς μας τούτους με πάσαν επιβολλομένην πομπήν, με στοργήν και αγαλλίασιν. Οι συνοδοί των μετέφεραν ημίν μεταξύ άλλων τους λίαν ευμενείς και κολακευτικούς λόγους της Υμετέρας Εξοχότητος και από την πόλιν την εορτάζουσαν μία διάτορος κραυγή εξεπέμφθη: Ζήτω ο αναμορφωτής της Θράκης, Γενικός Διοικητής κ. Δάσιος. Στοπ. Ευλαβώς υποβάλλομεν Υμίν τα αισθήματα ταύτα της πόλεως».
Εις το τηλεγράφημα τούτο ο κ. Δάσιος απήντησε ως εξής:
«Συγκεκινημένος δια τόσων πανηγυρικήν αναγνώρισιν απλών προσπαθειών μου όπως Γενική Διοίκησις τονώση αίσθημα και πίστιν επί μέλλον πατρίδος. Ευχαριστώ δια συγχαρητήρια επί λήξει Πανθρακικών Αγώνων, άτινα η πατριωτικωτάτη Ξάνθη, η αισθηματική των έργων μου και προσπαθειών παραστάτις και μοι αποστέλλει».
Πέρα όμως από τη δημιουργία επαγγελματικών και κοινωνικών τάξεων και τις μεταξύ τους διαμάχες, η ανάπτυξη μιας αστικής κοινωνίας προϋπέθετε και τη διάδοση της εκπαίδευσης. Η εποχή της δεκαετίας του 1920 δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί από τον ταχύ ρυθμό διάδοσης της εκπαίδευσης. Η αναλογία των εγγράμματων στη Θράκη σε σχέση με τη Μακεδονία, όπου επίσης εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες αλλά και γενικότερα με την υπόλοιπη χώρα ήταν σαφώς μικρότερη. Ακόμη και το 1928, όταν δηλαδή η αποκατάσταση είχε εισέλθει στο τελικό της στάδιο, το ποσοστό επί τοις % των εγγράμματων στη Θράκη δεν είχε ιδιαίτερα αυξηθεί :
Πίνακας 18 Αναλογία εγγραμμάτων επί του συνολικού πληθυσμού σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας (1920 και 1928)
Περιοχή Αναλογία εγγράμματων (%)
1920 1928
Μακ/νία 36 56
Θράκη 26 39
Ελλάδα 65 76
Η διοίκηση, άλλωστε, των σχολείων δεν περιήλθε στα χέρια της κρατικής μηχανής, αλλά αφέθηκε στις Εφορείες των Σχολείων και στη Δημογεροντία, όπως και στα χρόνια της Διασυμμαχικής κατοχής, μέχρι το 1926. Είναι, λοιπόν, αξιοσημείωτο το «παράδοξο φαινόμενο του αμέτοχου της ελληνικής κυβέρνησης ή έστω του υποτονικού και δευτερεύοντος ενδιαφέροντος της ως προς την ευθύνη της λειτουργίας των Σχολείων κατά τα κρίσιμα εκείνα χρόνια».
Ωστόσο κατά την επταετία, 1920-1926, καταφαίνεται η εξελικτική αύξηση του αριθμού των μαθητών, που οφείλεται στην παλιννόστηση των Ξανθιωτών, που είχαν εκπατριστεί κατά τη διάρκεια των πολεμικών γεγονότων, στην εγκατάσταση των μετοίκων που εγκαταστάθηκαν στην Ξάνθη ως δημόσιοι υπάλληλοι μετά την απελευθέρωση της Θράκης και στο κύμα των προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο και τη Μικρά Ασία. Η εισροή των προσφύγων και η κατάληψη των διδακτηρίων για στρατιωτικές ανάγκες δεν επέτρεψαν για κάποιο διάστημα τη λειτουργία σε κανένα σχεδόν σχολείο στην Ξάνθη. Το συγκεκριμένο πρόβλημα είχε πάρει δραματικές διαστάσεις με την επίταξη των κτηρίων για την χρησιμοποίηση τους ως νοσοκομεία ή ως καταυλισμοί στρατιωτών και είχε κατά καιρούς συζητηθεί απ’ την Εφοροδημογεροντία :
…Διότι τα σχολεία κατέχονται σήμερον υπό του στρατού δια νοσοκομεία…Πάντα τα διδακτήρια της Κοινότητος, πλην ενός εν τη συνοικία του Χατζησταύρου κατελήφθησαν υπό των στρατιωτών και χρησιμοποιούνται ως νοσοκομεία… Η Εφορεία των Σχολείων ουδέν κατάλληλον οίκημα έχει ή είναι εις θέσιν να υπόδειξη μετά την συσσώρευσιν τόσου πληθυσμού εν Ξάνθη…Εγκρίνεται παμψηφεί να γίνει εν έγγραφον προς τον κ. Μέραρχον, δι ου να δηλούται αυτώ ότι από τετραετίας δεν ελειτούργησαν κανονικά τα Σχολεία συνεπεία του πολέμου και των εξ αιτίας αυτού συνεπειών και πρέπει να δώση τας δέουσας οδηγίας δια την ταχείαν επιστροφήν των τόσο μάλλον, όσω θα απαιτηθή και αρκετός καιρός δια την απολύμανσιν αυτών.
Στην επαρχία της Ξάνθης – εκτός της πόλεως – το ποσοστό του αναλφαβητισμού των χωρικών ήταν αρκετά υψηλό. Περίπου το 40% ως το 1940 ήταν πλήρως αναλφάβητος αλλά και μεγάλο τμήμα των «εγγράμματων» γνώριζε μόνο υπογραφή. Ουσιαστικά αυτοί που μπορούσαν να διαβάσουν και να κατανοήσουν ένα κείμενο δεν ξεπερνούσαν το ποσοστό των 10%. Οι κατά καιρούς ερευνητές και επισκέπτες της περιοχής δε δυσκολεύονταν να διακρίνουν το πρόβλημα:
Η οργάνωσις της εκπαιδεύσεως μόλις κατά το εγγύς παρελθόν εβελτιώθη. Δεν παρήλθε πολύ χρονικόν διάστημα αφ’ ότου ο Γενικός Επιθεωρητής Εκπαιδεύσεως εν Θράκη έγραφε τα εξής: «Τόσον τρομακτικαί ήσαν αι πρώται εντυπώσεις μου εν σχέσει προς την έλλειψιν του διδακτικού προσωπικού, ώστε εξέπεμπον αγωνιώδεις τηλεγραφικάς ή εγγράφους …ικεσίας».
Στα πρακτικά της Εφοροδημογεροντίας οι συνεδριάσεις για τα εκπαιδευτικά θέματα και δη την έλλειψη διδακτικού προσωπικού ήταν συχνές. Ουσιαστικά κατά τα πρώτα έτη μετά το 1922 ήταν δύσκολο αν όχι αδύνατο να οργανωθεί και να επεκταθεί ο τομέας της εκπαίδευσης στην Ξάνθη εξαιτίας των ιδιαίτερων περιστάσεων. Τόσο η κατάληψη των σχολείων από στρατό όσο και η έλλειψη σε διδακτικό προσωπικό και κτίρια ήταν βασικοί λόγοι για την καθυστέρηση της επέκτασης της εκπαίδευσης:
Εγένετο σκέψις και ευρεία συζήτησις περί της καταστάσεως των σχολείων, λόγω της παρατηρούμενης ελλείψεως διδάσκοντος προσωπικού … Απεφασίσθη να γίνη έγγραφον προς τον Γενικόν Διοικητήν, δι ου να πληροφορήται ότι η κανονική λειτουργία των σχολείων δεν ήρχισεν ακόμη, διότι πολλοί εκ των διδασκάλων ευρίσκονται υπό τα όπλα, ότι εις το ημιγυμνάσιον υπάρχει εις μόνον καθηγητής, όστις επίσης στρατολογείται και ότι εδημιουργήθη τοιαύτη κατάστασις, ώστε οι γονείς σκέπτονται να στείλωσι τα τέκνα των εις άλλα σχολεία, αφού τα σχολεία ημών θα αργήσουν ελλείψει διδασκόντων.
Οι κυβερνήσεις της εποχής δε θεωρούσαν την εκπαίδευση πρωταρχικό μέλημά τους στο πλαίσιο βέβαια της εξαιρετικής κατάστασης λόγω της ανάγκης της αποκατάστασης των προσφύγων, δίνοντας παράλληλα την αφορμή στους δημοδιδασκάλους της Θράκης να εκφράσουν το 1923 τα παράπονά τους προς την κυβέρνηση:
Αφίκετο εκ Θράκης τριμελής επιτροπή αντιπροσωπεύουσα τους Διδασκαλικούς Συλλόγους Κομοτινής, Αλεξανδρουπόλεως, Σουφλίου, Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Ξάνθης, όπως επιδώση υπόμνημα των Θρακών διδασκάλων προς την Επανάστασιν και την Κυβέρνησιν.
Σκοπός του υπομνήματος είνε να αναγνωρισθή το βάσιμον και δίκαιον των εν αυτώ αιτημάτων αυτών, λαμβανομένων υπ’ όψιν των ουσιαστικών των προσόντων και ουχί των τυπικών τοιούτων, ως και των επί Τουρκοκρατίας υπό τας δυσμενεστέρας των συνθηκών, προσενεχθεισών εθνικών υπηρεσιών των.
Τα αιτήματα ταύτα στηρίζουσιν επί της επιδειχθείσης προηγουμένως εκ μέρους της Κυβερνήσεως επιεικούς εκτιμήσεως των προσόντων των Μακεδόνων διδασκάλων κατά την αφομοίωσιν αυτών, ως και επί της ως εκ της προσφυγίας δεινής των Θρακών διδασκάλων θέσεως.
Αναλυτικά σ’ ολόκληρη την επαρχία λειτουργούσαν 117 συνολικά δημοτικά σχολεία γύρω στο 1940, εκ των οποίων τα 54 ήταν κρατικά, 62 κοινοτικά (μουσουλμανικά, 1 ισραηλιτικό και 1 αρμενικό) και 1 ιδιωτικό. Επίσης, λειτουργούσαν 7 νηπιαγωγεία (Ξάνθη, Κιμμέρια, Γενησσαία και Άβδηρα).
Ειδικότερα κατά την περίοδο 1924 – 1927 υπήρχαν στην επαρχία Ξάνθης
Πίνακας 19 Σχολεία – μαθητές – διδάσκαλοι (1924 – 1927)
1925 1926 1927
Σχολεία 48 77 83
Μαθητές 4.167 5.708 6.216
Δάσκαλοι96 128 130
Ο αριθμός των μαθητών, ενώ παρουσίαζε μια σταδιακή αύξηση, δεν ήταν σταθερός καθ’ όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς ιδιαίτερα για τα σχολεία που λειτουργούσαν στα χωριά. Εκεί πολλοί μαθητές – περισσότεροι από τους μισούς – αναγκάζονταν είτε ν’ αρχίσουν την παρακολούθηση των σχολικών μαθημάτων αργότερα απ’ το προβλεπόμενο πλαίσιο είτε να διακόψουν πρόωρα τα μαθήματά τους, με σκοπό να βοηθήσουν την οικογένειά τους στις καπνοκαλλιεργητικές εργασίες. Γι’ αυτό το λόγο στα καπνοχώρια μέχρι το 1937 η σχολική περίοδος ξεκινούσε κατά την 1η Σεπτεμβρίου και έληγε στις 30 Μαΐου, ενώ στα υπόλοιπα χωριά, που ασχολούνταν με άλλες – κυρίως παραγωγή σιτηρών – εργασίες, το σχολικό έτος ξεκινούσε γύρω στα μέσα του Σεπτεμβρίου και τελείωνε περίπου στα τέλη Ιουνίου.
Χαρακτηριστικό της νοοτροπίας των χωρικών στις σχέσεις τους με την εκπαίδευση ήταν το γεγονός ότι δεν επέτρεπαν στα θηλυκά μέλη των οικογενειών τους να συνεχίσουν την εκπαίδευσή τους μετά το 14ο έτος της ηλικίας τους, ενώ τα αρσενικά μέλη εκ των πραγμάτων – ανάγκη εργατικών, αγροτικών χεριών – δε συνέχιζαν την εκπαίδευσή τους στο γυμνάσιο. Στην πόλη της Ξάνθης, όπου και λειτουργούσε μικτό Γυμνάσιο – με 15 καθηγητές και 350 μαθητές περίπου κάθε έτος – μόνο το 6% προέρχονταν από αγροτικές οικογένειες και από αυτούς ελάχιστες υπήρξαν οι περιπτώσεις (7 μαθητές) συνέχισης των σπουδών τους.
Εκτός του Γυμνασίου, στην Ξάνθη λειτουργούσαν γύρω στο 1930 πέντε δημοτικά σχολεία, δύο νυχτερινές σχολές – η μία εμπορική και η άλλη δημοτικής εκπαίδευσης – και ένα ιδιωτικό λύκειο δημοτικής, επίσης, εκπαίδευσης. Ακόμη συνέβαλαν στον τομέα της εκπαίδευσης διάφοροι μορφωτικοί, αθλητικοί και κοινωνικοί σύλλογοι, όπως ο «Μορφωτικός Όμιλος Αρίων», με τμήμα διαλέξεων, μουσικό, θεατρικό και με πρόγραμμα λειτουργίας νυκτερινών Σχολών, ο μουσικός σύλλογος «Παν», η «Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών και Δεσποινίδων», η οποία συντηρούσε μαθητικό συσσίτιο και διένειμε βιβλία και ενδύματα δωρεάν στους άπορους μαθητές και διάφορα βοηθήματα σε άπορες οικογένειες, η «Ένωσις Πολεμοπαθών», ο «Σύλλογος Πολυτέκνων» και τα αθλητικά σωματεία «Ορφεύς», «Ασπίς», «Ελπίς» και «Άτλας».
Ιδιαίτερος λόγος πρέπει να γίνει για το Μουσικό – γυμναστικό Σύλλογο «Ορφεύς», ο οποίος είχε στην κατοχή του ένα από τα λιγοστά γυμναστήρια της Θράκης και διατηρούσε τμήματα τέννις, πετόσφαιρας, τμήμα ποδηλατιστών, ποδοσφαίρου κ.λ.π .
Όταν μάλιστα ο Γενικός Διοικητής Θράκης, Σ. Δάσιος, επισκέφτηκε την Ξάνθη το Μάρτιο του 1923, δεν παρέλειψε να επισκεφτεί το Γυμναστήριο του Ορφέα και να προβεί σε ανακοινώσεις για τη βελτίωση των συνθηκών άθλησης:
Επωφελούμενος της ενταύθα αφίξεώς του ο κ. Σ. Δάσιος Γεν. Διοικητής Θράκης επεσκέφθη χθες το ωραίον μικρόν και εξοχικόν γυμναστήριον του Μουσικογυμναστικού συλλόγου «Ορφεύς» και επληροφορήθη τα του αθλητισμού Ξάνθης, βεβαιώσας τους παρόντας αθλητάς περί της ατομικής αυτού υποστηρίξεως δια παν το αθηλητικόν. Ούτω τη υποδείξει και προσωπική ενεργεία αυτού απεφασίσθη η εύρυνσις του Γυμναστηρίου, το οποίον εξωραϊζόμενον και καλλωπιζόμενον θέλει καταστή το πρότυπον των εν Ελλάδι γυμναστηρίων.
Εν συνδυασμώ του ως άνω γεγονότος με τας επικειμένας εκλογάς του ενταύθα Μουσικογυμναστικού συλλόγου, αι οποίαι θα θέσουν τέρμα εις την επικρατούσαν εν αυτών αδράνειαν, προβλέπεται μεγάλη και εντατική αθλητική κίνησις δια το προσεχές θέρος, μέλλουσα να συγκεντρώση την αθλητικήν νεολαίαν Θράκης και Μακεδονίας εις μίαν ευγενή και απαραίτητηον αναμέτρησιν των αθλητικών δυνάμεων των διαφόρων πόλεων.
Ξάνθη τη 18 Μαρτίου 1923
Γ. Μπασιούδης.
Ο μουσικογυμναστικός σύλλογος «Ορφεύς» το καλοκαίρι του 1923 είχε δώσει την αφορμή μετά από τους Πανθρακικούς Αγώνες, όπου κατέλαβε τη δεύτερη θέση και κέρδισε αρκετά μετάλλια,
Κομοτηνή 20.- …Εκ των αθλητικών οργανώσεων και συλλόγων…δεύτερος [1ος ήταν ο «Ηρακλής» Θες/νίκης] ήλθεν ο μουσικός-γυμναστικός Σύλλογος Ξάνθης Ορφεύς κερδίσας 4 πρώτας, 6 δευτέρας και 10 τρίτας, ήτοι πόντοις 38. Εις τας 2 πρώτας ομάδας εδόθησαν ιδιαίτερα έπαθλα…,
να τονωθεί το ηθικό των κατοίκων, να εκτονωθούν πιθανώς υποβόσκουσες συγκρούσεις, να διοργανωθούν γιορτές, δείπνα και να σταλούν ευχαριστήρια τηλεγραφήματα από το Δήμαρχο Ξάνθης προς τον Γενικό Διοικητή και το αντίστροφο, αποδεικνύοντας εμμέσως και την ανάγκη των τοπικών αρχόντων της Ξάνθης να έχουν καλές σχέσεις με τον ανώτατο διοικητικό άρχοντα της Θράκης και προϊστάμενό τους, Σ. Δάσιο:
Ξάνθη 16 (του ανταπ.).- Σήμερον πρωίν επέστρεψαν από την Κομοτινήν οι τροπαιούχοι αθληταί μας.
Εις τον σταθμόν του υπεδέχθη ο λαοφιλής Δήμαρχός μας κ. Χρ. Μπρωκούμης με τα ενταύθα παραμείναντα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του «Ορφέως» και επιτροπήν εκ κυριών και δεσποινίδων και πλήθος συρρεύσαντος κόσμου, αποθέωσαν κυριολεκτικώς του θριαμβευτάς των αγώνων…
Και όλος ο κόσμος κατόπιν μ’ επικεφαλής την μουσικήν του «Ορφέως» και ακολουθούμενος από σειράν αμάξων και αυτοκινήτων, κατηυθύνθη εις την Υποδιοίκησιν…
Εις το δημαρχείον
Μεθ’ ό ο κόσμος κατηυθύνθη προς το Δημαρχείον, όπου εν τω μεταξύ είχε καταφθάση ο κ. Δήμαρχος και υπεδέχθη τους νικητάς, εις ους προσεφέρθησαν γλυκύσματα και αναψυκτικά…Ο κ. Δήμαρχος δια τας εκδηλώσεις ταύτας, απευθύνει εγκαρδίους τινας λόγους συγχαρητηρίων και ευχών, ευχαριστήσας τους αθλητάς, διότι εγένοντο αιτία και αφορμή να εκφρασθή δια τόσον τιμητικών δια την πόλιν μας λόγων ο Γεν. Διοικητής, κ. Δάσιος.
Οι συνοδοί των αθλητών ανακοινούσι τότε εις τον λαόν τους εγκωμιαστικούς δια την Ξάνθην λόγους του κ. Δάσιου. Ρίγος απεριγράπτου συγκινήσεως καταλαμβάνει τότε τα πλήθη και δια μερικάς στιγμάς η ατμόσφαιρα δονείται από τον ορυμαγδόν των ζητωκραυγών υπέρ του κ. Γεν. Διοικητού Θράκης…Ο Δήμαρχος και το Δημοτικόν Συμβούλιον απηύθυναν εις τον Γεν. Διοικητήν το κάτωθι τηλεγράφημα:
«Δήμος Ξάνθης επί λήξει Πανθρακικών αγώνων με συγκίνησιν ιδιαιτέραν υποβάλλει Υμετέρα Εξοχότητα ευγνωμοσύνην λαού δι’ ωραίαν πρωτοβουλίαν συγχαρητήρια δι’ επιτυχίαν τους…
Τους υπεδέχθημεν τους μικρούς αθλητάς μας τούτους με πάσαν επιβολλομένην πομπήν, με στοργήν και αγαλλίασιν. Οι συνοδοί των μετέφεραν ημίν μεταξύ άλλων τους λίαν ευμενείς και κολακευτικούς λόγους της Υμετέρας Εξοχότητος και από την πόλιν την εορτάζουσαν μία διάτορος κραυγή εξεπέμφθη: Ζήτω ο αναμορφωτής της Θράκης, Γενικός Διοικητής κ. Δάσιος. Στοπ. Ευλαβώς υποβάλλομεν Υμίν τα αισθήματα ταύτα της πόλεως».
Εις το τηλεγράφημα τούτο ο κ. Δάσιος απήντησε ως εξής:
«Συγκεκινημένος δια τόσων πανηγυρικήν αναγνώρισιν απλών προσπαθειών μου όπως Γενική Διοίκησις τονώση αίσθημα και πίστιν επί μέλλον πατρίδος. Ευχαριστώ δια συγχαρητήρια επί λήξει Πανθρακικών Αγώνων, άτινα η πατριωτικωτάτη Ξάνθη, η αισθηματική των έργων μου και προσπαθειών παραστάτις και μοι αποστέλλει».
Πέμπτη 25 Νοεμβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ (1922-1930): Καπνοκαλλιεργητές και καπνοπαραγωγή
Στην επαρχία της Ξάνθης, αλλά και στις υπόλοιπες περιοχές της βορείου, κυρίως, Ελλάδας, όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, ο καπνός αποτελούσε το κύριο παραγωγικό προϊόν, στο οποίο στηριζόταν γενικότερα η οικονομική πορεία της περιοχής. Οι σχέσεις όμως των καπνεμπόρων και των καπνεργατών δεν ήταν πάντοτε αρμονικές, όπως καταδεικνύεται και από την απεργία του καλοκαιριού του 1922 και την αντιπαρατιθέμενη έκθεση των διαφορετικών απόψεων στις εφημερίδες της εποχής .
Πολύ περισσότερο δε όταν ξέσπασε η οικονομική κρίση του 1929, η οποία δεν ήταν δυνατό ν’ αφήσει ανεπηρέαστο τον καπνό Ωστόσο, μετά από αυτήν οι περισσότεροι καπνοπαραγωγοί της περιοχής στράφηκαν προς ιδιαίτερες καπνοκαλλιέργειες ή επέλεγαν τα εδάφη που προορίζονταν για αυτές, φροντίζοντας ουσιαστικά για την ποιότητα περισσότερο παρά για την ποσότητα της παραγωγής .
Μέχρι τότε η παραγωγή καπνού γνώρισε μεγάλη αύξηση με αποτέλεσμα τον υπερδιπλασιασμό της σ’ ολόκληρη την Ελλάδα μέσα στη δεκαετία του 1920 :
Πίνακας 16 Καπνοπαραγωγή Ελλάδας (1920-1928)
Έτη Παραγωγή (οκ.)
1920-1923 19.770.000
1926-1928 42.735.000
Στην παραπάνω αύξηση συνέβαλε και η περιοχή της Δ. Θράκης, καθώς το χειμώνα του 1923 η παραγωγή καπνού στη Δ. Θράκη υπολογιζόταν περίπου στο 1/3 της συνολικής παραγωγής της Ελλάδας (15000000 οκάδες), ενώ στο νομό Ροδόπης (επαρχίες Ξάνθης και Κομοτηνής) 4000000 οκάδες .
Συγκεκριμένα η πορεία της πώλησης της καπνοπαραγωγής στην περιοχή της Ξάνθης υπήρξε η παρακάτω :
Πίνακας 17 Πουλημένος καπνός στην επαρχία Ξάνθης (1922-1927)
Έτος 1922 1923 1924 1925 1926 1927
Οκάδες 1.275.715 1.547.826 2.637.797 3.478.732 3.561.167 2.834.424
Η ανοδική σχετικά πορεία των πωλήσεων εν μέρει εξηγείται και από την όλο και μεγαλύτερη εκμετάλλευση της γης για καπνοκαλλιέργεια. Από τη συνολικά καλλιεργημένη έκταση της επαρχίας της Ξάνθης, που έφτανε τα 50600 στρέμματα περίπου, μέχρι το 1927 οι καλλιέργειες σιτηρών κάλυπταν τα 23000, ενώ τα υπόλοιπα 27600 ήταν καπνοκαλλιέργειες.
Ο καπνός δεν ήταν μόνο για τους καλλιεργητές μια σημαντική πηγή εσόδων αλλά και για τις ίδιες τις κυβερνήσεις. Κατά μέσο όρο μέχρι το 1927 το 1/3 περίπου των κρατικών εσόδων από την επαρχία της Ξάνθης προέρχονταν από τη γεωργία, ενώ συγκριτικά με την υπόλοιπη Ελλάδα η άμεση συγκριτική φορολογία της επαρχίας ήταν τριπλάσια.
Σ’ αυτά τα πλαίσια και ειδικά σε μια εποχή, που οι οικονομικές ανάγκες της χώρας ήταν μεγάλες λόγω του ζητήματος της αποκατάστασης των προσφύγων, το προϊόν του καπνού της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δ. Θράκης ήδη από τις 14/7/1922 είχε φορολογηθεί με 20 λεπτά κατά οκά «περί ιδρύσεως Εθνικών ορφανοτροφείων και οικοτροφείων απόρων μαθητών».
Ακολούθως, με το νομοθετικό διάταγμα της 20 Σεπτεμβρίου 1923 επιβλήθηκε αύξηση στον παραπάνω φόρο (από είκοσι λεπτά σε μία δραχμή κατά οκά) κι επίσης ειδικά στην περιφέρεια της Οικονομικής Εφορείας της Ξάνθης
Επιβάλλεται προσωρινώς φόρος πρόσθετος εις την υφισταμένην δεκάτην καπνού, οριζόμενoς εις τρία τοις εκατόν επί της αξίας του καπνού.
Σκοπός της έκτακτης φορολογίας ήταν η «υγειονομική περίθαλψη και, ιδίως, η στέγαση των προσφύγων Ξάνθης» και μόνο με πρόταση των υπουργών των Οικονομικών, Γεωργίας και της Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως θα ήταν δυνατή η κατάργηση του πρόσθετου φόρου .
Η φορολογική πολιτική του ελληνικού κράτους απέναντι στον καπνό δεν ικανοποιούσε ούτε τους καπνοπαραγωγούς ούτε τους καπνεμπόρους ούτε όμως και τις υπόλοιπες επαγγελματικές τάξεις της επαρχίας Ξάνθης. Ήδη από το Φεβρουάριο του 1923 τα προεδρεία όλων των εμπορικών και επαγγελματικών οργανώσεων αναζητούσαν τρόπους να μειωθεί η φορολόγηση του καπνού και να αυξηθούν τα έσοδα ουσιαστικά ολόκληρης της επαρχίας. Κατά τα πρώτα έτη μετά το 1922 ο καπνός αποτελούσε ίσως το μοναδικό προϊόν που ήταν τόσο άρρηκτα συνδεδεμένο με την οικονομική πορεία της Ξάνθης και οποιαδήποτε αυξομείωση στα έσοδα αυτών που ασχολούνταν με την καλλιέργεια, την επεξεργασία, το εμπόριο του καπνού αυτομάτως είχε άμεσες επιπτώσεις στην οικονομική πορεία ολόκληρης της επαρχίας Ξάνθης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η κατάσταση που είχε δημιουργήθεί, έβλαπτε τόσο την οικονομία της περιοχής, ώστε από κοινού όλοι οι επαγγελματίες κι έμποροι της Ξάνθης προσπαθούσαν να βρουν διέξοδο στην οικονομική δυσπραγία σε μια περίοδο που εγκαθίσταντο σην Ξάνθη χιλιάδες πρόσφυγες. Καθαρά με οικονομικούς όρους οι απαιτήσεις των εμπορικών και επαγγελματικών οργανώσεων, που συνυπέγραψαν την επιστολή δε φαίνονται παράλογες. Ήδη ξένες εταιρείες είχαν σταματήσει ν’ αγοράζουν καπνά απ’ την Ξάνθη εξαιτίας του μεγάλου κόστους τους, που προκαλούνταν κυρίως απ’ τη φορολογική ελληνική πολιτική :
Ξάνθη 14. – Χθες το απόγευμα συνελθόντας εις έκτακτον συνέλευσιν τα προεδρεία των διαφόρων της πόλεώς μας εμπορικών και επαγγελματικών οργανώσεων, συνέταξαν και εψήφισαν υπόμνημα προς την Κυβέρνησιν, όπερ και ενεχειρίσθη εις τον διελθόντα εντεύθεν και επί τούτω μεταβαίνοντα εις Αθήνας Πρόεδρον του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Κομοτητής κ. Μιλτ. Δεϊρμεντζόγλου.
Δια του υπομνήματος τούτου, όπερ φέρει τας υπογραφάς των προέδρων όλων των εμπορικών και επαγγελματικών σωματείων της πόλεώς μας, ζητείται από την Κυβέρνησιν η τροποποίησις του αφορώντος το δια την πώλησιν των καπνών της Δυτικής Θράκης συνάλλαγμα άρθρου του από 29ης Νοεμβρίου πράξεων επί εξωτερικού συναλλάγματος.
Η τροποποίησις αύτη ζητείται διότι άνευ αυτής κινδυνεύει η περιφέρεια ολόκληρος της Ξάνθης να καταστραφή, καταστρεφομένης της καπνοπαραγωγής, εκ της οποίας αποζώσιν και όλα τα άλλα εν τη περιφερεία μας επιτηδεύματα. Διότι ο γεωργός της περιφερείας μας όστις καλλιεργεί αποκλειστικώς και μόνον καπνά, ενώ θα πωλή το προϊόν του με λίραν Αγγλίας 155, δια την παραγωγήν του προϊόντος τούτου θα υποβάλλεται εις δαπάνας αναλογούσας προς λίραν 400-420... Συνεπώς θα υποχρεωθή να πωλήση το μοναδικόν προϊόν του εις τιμήν πωλήσεως κατωτέρα του κόστους.
Εάν δε επιμείνη ζητών τιμήν πωλήσεως ανωτέραν δια να καλύψη τας δαπάνας και τας ανάγκας του, είνε ζήτημα αν θα εύρη αγοραστήν… Ήδη…τρεις μεγάλες ξένες εταιρείες, μίαν Γαλλικήν και δύο Αμερικανικάς… εστράφησαν προς την Βουλγαρίαν…
…Εν τέλει το υπόμνημα εξηγεί, ότι δεν πρόκειται και να ζημιώση το Δημόσιον, αφού των καπνών Δ. Θράκης πωλουμένων εις την τιμήν της αξίας των, το Κράτος θα έχη να εισπράξη διπλάσιον φόρον δεκάτης και ο παραγωγός μας προσφέρει εις το Δημόσιον το δεκαπλάσιον του συναλλάγματος εις τιμήν κρατικήν καθ’ όσων η τιμή του καπνού Ξάνθης είνε δεκαπλασία περίπου της τιμής των καπνών Π. Ελλάδος.
Εύχονται δε τα Σωματεία και ταχείαν την ληψιν της ζητουμένης ευμενούς της Κυβερνήσεως αποφάσεως, διότι εκ της ταχείας λήψεως ταύτης θα εξαρτηθή η έναρξις της καλλιεργείας εν τη περιφερεία μας.
Γενικότερα – όπως αναφέρει ο Κ. Κωστής – «Η επιπρόσθετη παραπάνω φορολογία δε σήμαινε αυτομάτως ότι το κέρδος των καπνοπαραγωγών είχε αυξηθεί απότομα ή ότι απουσίαζαν τα προβλήματα στις σχέσεις τους είτε με το κράτος είτε με τους καπνεμπόρους και τους καπνοβιομήχανους. Οι πρόσφυγες, που εντάχθηκαν στην ελληνική οικονομία μέσω της καπνοπαραγωγής, συνετέλεσαν στην αλματώδη αύξηση της παραγωγής κα¬πνών αλλά και στην ταυτόχρονα συνεχή μείωση της ποιότητας, σε μια εποχή κατά την οποία αγαθά, όπως ο καπνός, γνώριζαν μια συνεχή και μακρόχρονη μείωση της τιμής τους, η οποία θα εντεινόταν με τη Μεγάλη Ύφεση. Και αν για τους επιμέρους καλλιεργητές και τις οικογένειες τους η αναζήτηση του μέγιστου ακαθάρι¬στου εισοδήματος αποτελούσε τη μόνη επιλογή για την επιβίωση τους, για την εθνική οικονομία η επιλογή αυτή δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί παρά η χειρότερη δυνατή, καθώς η ανταγωνιστικότητα των ελληνικών καπνών γνώ¬ριζε μια κατακόρυφη μείωση» .
Παράλληλα, οι σχέσεις των καπνεμπόρων και των καπνοπαραγωγών ήταν σπάνια αρμονικές ακόμα και πριν την εισροή των προσφύγων και, όπως καταδεικνύεται και από το παρακάτω παράθεμα, η τοπική οικονομία ήταν άμεσα εξαρτημένη από τον καπνό :
Εξακολουθεί η εκραγείσα απεργία των Καπνεργατών της πόλεώς μας, και δυστυχώς, κατά την αντίληψίν μας, θα εξακολουθήση ακόμη επί πολύ, εάν αμφότερα τα αντιμαχόμενα μέρη δεν προβούν εις αμοιβαίας υποχωρήσεις. Είνε υποχρεωμένα άλλως τε καθότι δεν είνε επιτετραμμένον εις δύο αντιπάλους να κλονίζωσι την οικονομικήν ευρωστίαν του τόπου, χωρίς να υπάρχουν λόγοι σοβαροί, δυνάμενοι να επιβάλωσιν την παράτασιν εις απεργίας. Όλη η κοινωνία, της οποίας τα συμφέροντα είνε αρρήκτως συνδεδεμένα μετά των σημερινών αντιπάλων, παρακολουθεί μετά λύπης την παράτασιν της απεργίας.
Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι επιθυμίες των δύο πλευρών ήταν εντελώς αντίθετες με αποτέλεσμα την ύπαρξη συγκρούσεων και δυναμικών ενεργειών. Μείζων ζήτημα της εποχής ήταν η επεξεργασία του καπνού: Οι καπνέμποροι επιθυμούσαν την πώληση στους αγοραστές από το εξωτερικό ακατέργαστου καπνού, ωστόσο, αυτό μείωνε την απασχόληση και το εισόδημα των καπνεργατών :
Κατά τηλεγράφημα του Γενικού Διοικητού Θράκης, εις Ξάνθην ηπειλήθη διασάλευσις της τάξεως. Η αφορμή υπήρξεν η εξής: Καπνέμποροι εις Ξάνθην επεχείρησαν να μεταφέρουν σιδηροδρομικώς εις Αλεξανδρούπολιν καπνά προς εξαγωγήν εκ του αυτόθι λιμένος. Οι καπνεργάται ημπόδισαν την φόρτωσιν και διήρπασαν τα δέματα εκ των βαγονίων. Ο Γενικός Διοικητής κατόπιν τούτου διέταξεν την σύστασιν επιτροπής εξ ειδικών προς πραγματαγνωμοσύνην εάν τα καπνά είνε επιδεκτικά επεξεργασίας ή όχι. Νεώτεραι πληροφορίαι επί των σκηνών ελλείπουν.
Τα επεισόδια αυτά είχαν συμπέσει με την έναρξη των εργασιών του Α΄ Πανελλήνιου Συνεδρίου Βιομηχανίας – Ναυτιλίας, που δεν ήταν δυνατό ν’ αφήσει ασχολίαστο το γεγονός :
Ψήφισμα δια τα εν Ξάνθη
Ο προεδρεύων του Συνεδρίου…αναγγέλλει τα εις Ξάνθην γεγονότα εξ αφορμής της επεμβάσεως των εργατών δια την εξαγωγήν ανεπεξεργάστων καπνών και ζητεί την έγκρισιν του κατώθι ψηφίσματος, όπερ να επιδοθή εις την Κυβέρνησιν:
Ψήφισμα
Το Α΄ Πανελλήνιον Συνέδριον Βιομηχανίας – Ναυτιλίας, εξ αφορμής του γεγονότος, καθ’ ό εν Ξάνθη οι κομμουνισταί καπνεργάται έθραυσαν εν τω σιδηροδρομικώ σταθμώ βαγόνια, διεσκόρπισαν και κατέστρεψαν καπνά της Αμερικανικής Εταιρείας «Τομπάκο», ήτις αγοράζει ετησίως εν Καβάλλα και Θράκη υπέρ τα 2 εκατομμύρια οκάδας, και δεδομένου ότι δεν είναι η πρώτη φορά καθ’ ήν συμβαίνουν τα έκτροπα ταύτα,
Ψηφίζει:
Διαμαρτύρεται κατά της καταστάσεως της ιδιωτικής περιουσίας και δη ξένης εταιρείας, εισφερούσης σημαντικά οφελήματα εις την χώραν δια της αγοράς σοβαρών ποσών καπνών, και παρακαλεί την Κυβέρνησιν όπως λάβη δραστήρια μέτρα, όπως μη επαναληφθώσι λοιπού υπερβασίαι τοιαύται, θίγουσαι αυτήν την αξιοπρέπειαν της χώρας, εντέλλεται δε εις το Προεδρείον την αρμοδίως υποβολήν του παρόντος».
Το ψήφισμα γίνεται δεκτό διά βοής.
Πολύ περισσότερο δε όταν ξέσπασε η οικονομική κρίση του 1929, η οποία δεν ήταν δυνατό ν’ αφήσει ανεπηρέαστο τον καπνό Ωστόσο, μετά από αυτήν οι περισσότεροι καπνοπαραγωγοί της περιοχής στράφηκαν προς ιδιαίτερες καπνοκαλλιέργειες ή επέλεγαν τα εδάφη που προορίζονταν για αυτές, φροντίζοντας ουσιαστικά για την ποιότητα περισσότερο παρά για την ποσότητα της παραγωγής .
Μέχρι τότε η παραγωγή καπνού γνώρισε μεγάλη αύξηση με αποτέλεσμα τον υπερδιπλασιασμό της σ’ ολόκληρη την Ελλάδα μέσα στη δεκαετία του 1920 :
Πίνακας 16 Καπνοπαραγωγή Ελλάδας (1920-1928)
Έτη Παραγωγή (οκ.)
1920-1923 19.770.000
1926-1928 42.735.000
Στην παραπάνω αύξηση συνέβαλε και η περιοχή της Δ. Θράκης, καθώς το χειμώνα του 1923 η παραγωγή καπνού στη Δ. Θράκη υπολογιζόταν περίπου στο 1/3 της συνολικής παραγωγής της Ελλάδας (15000000 οκάδες), ενώ στο νομό Ροδόπης (επαρχίες Ξάνθης και Κομοτηνής) 4000000 οκάδες .
Συγκεκριμένα η πορεία της πώλησης της καπνοπαραγωγής στην περιοχή της Ξάνθης υπήρξε η παρακάτω :
Πίνακας 17 Πουλημένος καπνός στην επαρχία Ξάνθης (1922-1927)
Έτος 1922 1923 1924 1925 1926 1927
Οκάδες 1.275.715 1.547.826 2.637.797 3.478.732 3.561.167 2.834.424
Η ανοδική σχετικά πορεία των πωλήσεων εν μέρει εξηγείται και από την όλο και μεγαλύτερη εκμετάλλευση της γης για καπνοκαλλιέργεια. Από τη συνολικά καλλιεργημένη έκταση της επαρχίας της Ξάνθης, που έφτανε τα 50600 στρέμματα περίπου, μέχρι το 1927 οι καλλιέργειες σιτηρών κάλυπταν τα 23000, ενώ τα υπόλοιπα 27600 ήταν καπνοκαλλιέργειες.
Ο καπνός δεν ήταν μόνο για τους καλλιεργητές μια σημαντική πηγή εσόδων αλλά και για τις ίδιες τις κυβερνήσεις. Κατά μέσο όρο μέχρι το 1927 το 1/3 περίπου των κρατικών εσόδων από την επαρχία της Ξάνθης προέρχονταν από τη γεωργία, ενώ συγκριτικά με την υπόλοιπη Ελλάδα η άμεση συγκριτική φορολογία της επαρχίας ήταν τριπλάσια.
Σ’ αυτά τα πλαίσια και ειδικά σε μια εποχή, που οι οικονομικές ανάγκες της χώρας ήταν μεγάλες λόγω του ζητήματος της αποκατάστασης των προσφύγων, το προϊόν του καπνού της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δ. Θράκης ήδη από τις 14/7/1922 είχε φορολογηθεί με 20 λεπτά κατά οκά «περί ιδρύσεως Εθνικών ορφανοτροφείων και οικοτροφείων απόρων μαθητών».
Ακολούθως, με το νομοθετικό διάταγμα της 20 Σεπτεμβρίου 1923 επιβλήθηκε αύξηση στον παραπάνω φόρο (από είκοσι λεπτά σε μία δραχμή κατά οκά) κι επίσης ειδικά στην περιφέρεια της Οικονομικής Εφορείας της Ξάνθης
Επιβάλλεται προσωρινώς φόρος πρόσθετος εις την υφισταμένην δεκάτην καπνού, οριζόμενoς εις τρία τοις εκατόν επί της αξίας του καπνού.
Σκοπός της έκτακτης φορολογίας ήταν η «υγειονομική περίθαλψη και, ιδίως, η στέγαση των προσφύγων Ξάνθης» και μόνο με πρόταση των υπουργών των Οικονομικών, Γεωργίας και της Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως θα ήταν δυνατή η κατάργηση του πρόσθετου φόρου .
Η φορολογική πολιτική του ελληνικού κράτους απέναντι στον καπνό δεν ικανοποιούσε ούτε τους καπνοπαραγωγούς ούτε τους καπνεμπόρους ούτε όμως και τις υπόλοιπες επαγγελματικές τάξεις της επαρχίας Ξάνθης. Ήδη από το Φεβρουάριο του 1923 τα προεδρεία όλων των εμπορικών και επαγγελματικών οργανώσεων αναζητούσαν τρόπους να μειωθεί η φορολόγηση του καπνού και να αυξηθούν τα έσοδα ουσιαστικά ολόκληρης της επαρχίας. Κατά τα πρώτα έτη μετά το 1922 ο καπνός αποτελούσε ίσως το μοναδικό προϊόν που ήταν τόσο άρρηκτα συνδεδεμένο με την οικονομική πορεία της Ξάνθης και οποιαδήποτε αυξομείωση στα έσοδα αυτών που ασχολούνταν με την καλλιέργεια, την επεξεργασία, το εμπόριο του καπνού αυτομάτως είχε άμεσες επιπτώσεις στην οικονομική πορεία ολόκληρης της επαρχίας Ξάνθης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η κατάσταση που είχε δημιουργήθεί, έβλαπτε τόσο την οικονομία της περιοχής, ώστε από κοινού όλοι οι επαγγελματίες κι έμποροι της Ξάνθης προσπαθούσαν να βρουν διέξοδο στην οικονομική δυσπραγία σε μια περίοδο που εγκαθίσταντο σην Ξάνθη χιλιάδες πρόσφυγες. Καθαρά με οικονομικούς όρους οι απαιτήσεις των εμπορικών και επαγγελματικών οργανώσεων, που συνυπέγραψαν την επιστολή δε φαίνονται παράλογες. Ήδη ξένες εταιρείες είχαν σταματήσει ν’ αγοράζουν καπνά απ’ την Ξάνθη εξαιτίας του μεγάλου κόστους τους, που προκαλούνταν κυρίως απ’ τη φορολογική ελληνική πολιτική :
Ξάνθη 14. – Χθες το απόγευμα συνελθόντας εις έκτακτον συνέλευσιν τα προεδρεία των διαφόρων της πόλεώς μας εμπορικών και επαγγελματικών οργανώσεων, συνέταξαν και εψήφισαν υπόμνημα προς την Κυβέρνησιν, όπερ και ενεχειρίσθη εις τον διελθόντα εντεύθεν και επί τούτω μεταβαίνοντα εις Αθήνας Πρόεδρον του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Κομοτητής κ. Μιλτ. Δεϊρμεντζόγλου.
Δια του υπομνήματος τούτου, όπερ φέρει τας υπογραφάς των προέδρων όλων των εμπορικών και επαγγελματικών σωματείων της πόλεώς μας, ζητείται από την Κυβέρνησιν η τροποποίησις του αφορώντος το δια την πώλησιν των καπνών της Δυτικής Θράκης συνάλλαγμα άρθρου του από 29ης Νοεμβρίου πράξεων επί εξωτερικού συναλλάγματος.
Η τροποποίησις αύτη ζητείται διότι άνευ αυτής κινδυνεύει η περιφέρεια ολόκληρος της Ξάνθης να καταστραφή, καταστρεφομένης της καπνοπαραγωγής, εκ της οποίας αποζώσιν και όλα τα άλλα εν τη περιφερεία μας επιτηδεύματα. Διότι ο γεωργός της περιφερείας μας όστις καλλιεργεί αποκλειστικώς και μόνον καπνά, ενώ θα πωλή το προϊόν του με λίραν Αγγλίας 155, δια την παραγωγήν του προϊόντος τούτου θα υποβάλλεται εις δαπάνας αναλογούσας προς λίραν 400-420... Συνεπώς θα υποχρεωθή να πωλήση το μοναδικόν προϊόν του εις τιμήν πωλήσεως κατωτέρα του κόστους.
Εάν δε επιμείνη ζητών τιμήν πωλήσεως ανωτέραν δια να καλύψη τας δαπάνας και τας ανάγκας του, είνε ζήτημα αν θα εύρη αγοραστήν… Ήδη…τρεις μεγάλες ξένες εταιρείες, μίαν Γαλλικήν και δύο Αμερικανικάς… εστράφησαν προς την Βουλγαρίαν…
…Εν τέλει το υπόμνημα εξηγεί, ότι δεν πρόκειται και να ζημιώση το Δημόσιον, αφού των καπνών Δ. Θράκης πωλουμένων εις την τιμήν της αξίας των, το Κράτος θα έχη να εισπράξη διπλάσιον φόρον δεκάτης και ο παραγωγός μας προσφέρει εις το Δημόσιον το δεκαπλάσιον του συναλλάγματος εις τιμήν κρατικήν καθ’ όσων η τιμή του καπνού Ξάνθης είνε δεκαπλασία περίπου της τιμής των καπνών Π. Ελλάδος.
Εύχονται δε τα Σωματεία και ταχείαν την ληψιν της ζητουμένης ευμενούς της Κυβερνήσεως αποφάσεως, διότι εκ της ταχείας λήψεως ταύτης θα εξαρτηθή η έναρξις της καλλιεργείας εν τη περιφερεία μας.
Γενικότερα – όπως αναφέρει ο Κ. Κωστής – «Η επιπρόσθετη παραπάνω φορολογία δε σήμαινε αυτομάτως ότι το κέρδος των καπνοπαραγωγών είχε αυξηθεί απότομα ή ότι απουσίαζαν τα προβλήματα στις σχέσεις τους είτε με το κράτος είτε με τους καπνεμπόρους και τους καπνοβιομήχανους. Οι πρόσφυγες, που εντάχθηκαν στην ελληνική οικονομία μέσω της καπνοπαραγωγής, συνετέλεσαν στην αλματώδη αύξηση της παραγωγής κα¬πνών αλλά και στην ταυτόχρονα συνεχή μείωση της ποιότητας, σε μια εποχή κατά την οποία αγαθά, όπως ο καπνός, γνώριζαν μια συνεχή και μακρόχρονη μείωση της τιμής τους, η οποία θα εντεινόταν με τη Μεγάλη Ύφεση. Και αν για τους επιμέρους καλλιεργητές και τις οικογένειες τους η αναζήτηση του μέγιστου ακαθάρι¬στου εισοδήματος αποτελούσε τη μόνη επιλογή για την επιβίωση τους, για την εθνική οικονομία η επιλογή αυτή δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί παρά η χειρότερη δυνατή, καθώς η ανταγωνιστικότητα των ελληνικών καπνών γνώ¬ριζε μια κατακόρυφη μείωση» .
Παράλληλα, οι σχέσεις των καπνεμπόρων και των καπνοπαραγωγών ήταν σπάνια αρμονικές ακόμα και πριν την εισροή των προσφύγων και, όπως καταδεικνύεται και από το παρακάτω παράθεμα, η τοπική οικονομία ήταν άμεσα εξαρτημένη από τον καπνό :
Εξακολουθεί η εκραγείσα απεργία των Καπνεργατών της πόλεώς μας, και δυστυχώς, κατά την αντίληψίν μας, θα εξακολουθήση ακόμη επί πολύ, εάν αμφότερα τα αντιμαχόμενα μέρη δεν προβούν εις αμοιβαίας υποχωρήσεις. Είνε υποχρεωμένα άλλως τε καθότι δεν είνε επιτετραμμένον εις δύο αντιπάλους να κλονίζωσι την οικονομικήν ευρωστίαν του τόπου, χωρίς να υπάρχουν λόγοι σοβαροί, δυνάμενοι να επιβάλωσιν την παράτασιν εις απεργίας. Όλη η κοινωνία, της οποίας τα συμφέροντα είνε αρρήκτως συνδεδεμένα μετά των σημερινών αντιπάλων, παρακολουθεί μετά λύπης την παράτασιν της απεργίας.
Δεν ήταν λίγες οι φορές που οι επιθυμίες των δύο πλευρών ήταν εντελώς αντίθετες με αποτέλεσμα την ύπαρξη συγκρούσεων και δυναμικών ενεργειών. Μείζων ζήτημα της εποχής ήταν η επεξεργασία του καπνού: Οι καπνέμποροι επιθυμούσαν την πώληση στους αγοραστές από το εξωτερικό ακατέργαστου καπνού, ωστόσο, αυτό μείωνε την απασχόληση και το εισόδημα των καπνεργατών :
Κατά τηλεγράφημα του Γενικού Διοικητού Θράκης, εις Ξάνθην ηπειλήθη διασάλευσις της τάξεως. Η αφορμή υπήρξεν η εξής: Καπνέμποροι εις Ξάνθην επεχείρησαν να μεταφέρουν σιδηροδρομικώς εις Αλεξανδρούπολιν καπνά προς εξαγωγήν εκ του αυτόθι λιμένος. Οι καπνεργάται ημπόδισαν την φόρτωσιν και διήρπασαν τα δέματα εκ των βαγονίων. Ο Γενικός Διοικητής κατόπιν τούτου διέταξεν την σύστασιν επιτροπής εξ ειδικών προς πραγματαγνωμοσύνην εάν τα καπνά είνε επιδεκτικά επεξεργασίας ή όχι. Νεώτεραι πληροφορίαι επί των σκηνών ελλείπουν.
Τα επεισόδια αυτά είχαν συμπέσει με την έναρξη των εργασιών του Α΄ Πανελλήνιου Συνεδρίου Βιομηχανίας – Ναυτιλίας, που δεν ήταν δυνατό ν’ αφήσει ασχολίαστο το γεγονός :
Ψήφισμα δια τα εν Ξάνθη
Ο προεδρεύων του Συνεδρίου…αναγγέλλει τα εις Ξάνθην γεγονότα εξ αφορμής της επεμβάσεως των εργατών δια την εξαγωγήν ανεπεξεργάστων καπνών και ζητεί την έγκρισιν του κατώθι ψηφίσματος, όπερ να επιδοθή εις την Κυβέρνησιν:
Ψήφισμα
Το Α΄ Πανελλήνιον Συνέδριον Βιομηχανίας – Ναυτιλίας, εξ αφορμής του γεγονότος, καθ’ ό εν Ξάνθη οι κομμουνισταί καπνεργάται έθραυσαν εν τω σιδηροδρομικώ σταθμώ βαγόνια, διεσκόρπισαν και κατέστρεψαν καπνά της Αμερικανικής Εταιρείας «Τομπάκο», ήτις αγοράζει ετησίως εν Καβάλλα και Θράκη υπέρ τα 2 εκατομμύρια οκάδας, και δεδομένου ότι δεν είναι η πρώτη φορά καθ’ ήν συμβαίνουν τα έκτροπα ταύτα,
Ψηφίζει:
Διαμαρτύρεται κατά της καταστάσεως της ιδιωτικής περιουσίας και δη ξένης εταιρείας, εισφερούσης σημαντικά οφελήματα εις την χώραν δια της αγοράς σοβαρών ποσών καπνών, και παρακαλεί την Κυβέρνησιν όπως λάβη δραστήρια μέτρα, όπως μη επαναληφθώσι λοιπού υπερβασίαι τοιαύται, θίγουσαι αυτήν την αξιοπρέπειαν της χώρας, εντέλλεται δε εις το Προεδρείον την αρμοδίως υποβολήν του παρόντος».
Το ψήφισμα γίνεται δεκτό διά βοής.
Σάββατο 20 Νοεμβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Συνεταιριστική κίνηση
Στην επαρχία της Ξάνθης δημιουργήθηκαν προσφυγικές, συνεταιριστικές οργανώσεις με σκοπό τη δανειοδότησή τους από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Με τις οικονομικές αυτές δυνατότητες οι προσφυγικές ενώσεις πήραν στα χέρια τους ένα μέρος από το έργο της αποκατάστασης και από την ευθύνη για την οικονομική στήριξη των προσφύγων.
Αναλυτικά μέχρι το 1930 είχαν ιδρυθεί στην επαρχία της Ξάνθης χωρίς να είναι γνωστές οι αιτίες που προκαλούσαν τις παρακάτω αυξομειώσεις :
Πίνακας 14 Έτος ίδρυσης και αριθμός των συνεταιρισμών
Έτος Ιδρυθέντες Συνεταιρισμοί
1921 1
1922 0
1923 0
1924 11
1925 2
1926 5
1927 8
1928 5
1929 1
1930 1
Συγκεκριμένα ως το 1932 λειτουργούσε στην Ξάνθη σύλλογος Καπνοπαραγωγών Ξάνθης και περιφερείας, ένωση Γεωργικών Συνεταιρισμών Ξάνθης και περιφερείας, στην οποία ανήκαν σχεδόν οι μισές συνεταιριστικές οργανώσεις της υπαίθρου, οι γεωργικοί συνεταιρισμοί «Ανύψωσις» και «Αλληλοβοήθεια» και η ένωση συνεταιριστικών υπαλλήλων.
Η Ένωση Γεωργικών Συνεταιρισμών («Γεωργική Συνεταιριστική Τράπεζα Ξάνθης») είχε δημιουργηθεί το 1926 και αριθμούσε 45 συνεταιρισμούς εγγεγραμμένους σ’ αυτήν. Ωστόσο δε φαίνεται να λειτουργούσε σωστά, τουλάχιστον όπως κατέγραψε ο Φώτης Αλτσιτζόγλου, ο οποίος είχε σταλεί – τρόπον τινά – στην περιοχή ως εκπρόσωπος της Αγροτικής Τράπεζας. Οι επιθυμίες των προσφύγων για την αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής τους δεν συνέπιπταν με τις επιθυμίες των διαφόρων κυβερνήσεων για την αναβάθμιση της ποιότητας των εξαγόμενων προϊόντων – συμπεριλαμβανομένου και του καπνού – και της εν τέλει απαλλαγής τους από την υποχρέωση της έμμεσης ή άμεσης χρηματοδότησης των προσφύγων ιδιαίτερα αλλά και των αγροτών γενικότερα:
Το δάνειον εζητείτο και ελαμβάνετο από των καπνοκαλλιεργητών όχι διότι το εισόδημά του δεν ήτο αρκετόν δια να του εξασφαλίση μιαν ανθρώπινην ζωήν είτε να του εξασφαλίση τα μέσα της καλλιεργείας…όχι για να το ρίξη εις έργα βελτιώσεως, αλλά δια να εξυπηρετήση κατά το πλείστον νοσηράς αντιοικονομικάς και αντιπαραγωγικάς εκδηλώσεις του…Καμμία και από κανέν μέρος δεν εξεδηλούτο αντίδρασις εις το αντιοικονομικόν αυτό πνεύμα της υπαίθρου…Αντιθέτως μάλιστα δυνάμεθα να είπωμεν ότι το πνεύμα αυτό υπεθάλπετο και υπεβοηθείτο απ’ όλα τα μέρη…Εις εποχήν τοιαύτης πιστωτικής αναρχίας ενεφανίσθη ο θεσμός του συνεταιρισμού εις την περιφέρειαν Ξάνθης…Λογιστικαί αταξίαι, διαχειριστικαί ανωμαλίαι και διοικητικαί τοιαύται ήσαν τα εκ των ων ουκ άνευ δι’ όλους τους συνεταιρισμούς…Εις τοιαύτην αθλίαν όντως κατάστασιν ευρίσκοντο οι συνεταιρισμοί κατά το έτος 1928, ότε το πρώτον εξεδηλώθη η καπνική κρίσις εν τη περιφερεία Ξάνθης…
Παρ’ όλ’ αυτά, η προσπάθεια των αρμοδίων υπηρεσιών του υπουργείου Γεωργίας, που προσπαθούσαν να εμφυσήσουν στους πρόσφυγες της Δ. Θράκης το συνεταιριστικό πνεύμα, δεν μπορεί να θεωρηθεί αποτυχημένη. Οι επόπτες και οι επιθεωρητές των Συνεταιρισμών, σίγουρα δεν κατόρθωσαν να επιτελέσουν το έργο τους με άψογο τρόπο, ωστόσο, εξασφάλισαν στις τράπεζες που δανειοδοτούσαν τους πρόσφυγες κάποια σιγουριά για την εξόφληση των παρεχόμενων δανείων, μέσω της δημιουργία συνεταιρισμών:
…Ως άλλοι ιεραπόστολοι, προπαγανδίσαντες, κυρήξαντες και παραδειγματίσαντες τους πρόσφυγας, κατώρθωσαν να ιδρύσουν μέχρι του Νοεμβρίου 1925 (εις διάστημα δηλαδή ενός και ημίσεος έτους) περί τους 200 Γεωργικούς Προσφυγικούς Συνεταιρισμούς. Και είναι μεν αληθές ότι ούτοι δεν έφθαν ακόμη εις το ύψος της αποστολής των, λόγω των εξαιρετικών ενταύθα συνθηκών, όμως κατώρθωσαν δια των διανείων των (έλαβον περί τα 12 εκατομμύρια δραχμών) να επουλώσωσι τας πρώτας αυτών ανάγκας, να αγοράσωσι ζώα κλπ., να παράγωσι προϊόντα και να αποδώσωσι ταύτα εις τας Τράπεζας, ετοίμους να χορηγήσωσι νέα τοιαύτα και μεγαλύτερα…
Έτσι, αρχικά με ένα ποσό 3.516.832 δρχ., αγοράστηκαν αγροτικές μηχανές, χημικά λιπάσματα, ζώα, άλογα κ.ά. Έπειτα, δημιουργήθηκαν φυτώρια και αμπέλια και προωθήθηκε σημαντικά η βιοτεχνία, η οινοποιία και η μεταξουργία. Συγκεκριμένα για σπόρους και αμπελοφυτείες παραχωρήθηκαν τα εξής δάνεια :
Πίνακας 15 Δάνεια για σπόρους και αμπελοφυτείες
Δάνεια Αξία (δρχ.)
Σπόρους 1.259.850
Αμπελοφυτείες 147.970
Γενικό σύνολο 9.333.519
Μία από τις δραστηριότητες που παρατηρήθηκε, ήδη από το 1928, ήταν ότι οι συνεργατικές προσφυγικές ενώσεις των επαρχιών, που παρήγαγαν καπνό, συνεργάστηκαν για κοινή αποθήκευση, επεξεργασία και πώληση των καπνών. Ενωμένες κατάφεραν να ξεπεράσουν τις δυσκολίες, που προέκυπταν εξαιτίας των εμπορικών εταιρειών, οι οποίες προσπαθούσαν να μονοπωλήσουν τον καπνό της Ξάνθης σε μια τιμή κατώτερη των 60 δρχ. την οκά. Εικοσιδύο (22) ενώσεις προσφύγων στην περιοχή Ξάνθης – Σταυρούπολης είχαν αποθηκεύσει 260.000 οκάδες καπνού, η τιμή των οποίων κυμαινόταν μεταξύ 128 και 145 δρχ .
Αυτά τα προβλήματα ήταν πιθανότατα συχνά, γι’ αυτό άλλωστε και οι παρεμβάσεις της Διεύθυνσης Εποικισμού Θράκης, σε συνεργασία με το Υπουργείο Γεωργίας δεν ήταν λίγες. Φρόντιζε για τη συγκέντρωση του καπνού όλης της Θράκης στην Ξάνθη, με προοπτική να πουληθεί από τις προσφυγικές συνεταιριστικές ενώσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να προλάβει την πτώση των τιμών που επεδίωκαν οι καπνέμποροι, και να επιτρέψει στους συνεταιρισμένους παραγωγούς να υποστηρίξουν καλύτερα το προϊόν τους .
Στην επαρχία της Ξάνθης δημιουργήθηκαν προσφυγικές, συνεταιριστικές οργανώσεις με σκοπό τη δανειοδότησή τους από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Με τις οικονομικές αυτές δυνατότητες οι προσφυγικές ενώσεις πήραν στα χέρια τους ένα μέρος από το έργο της αποκατάστασης και από την ευθύνη για την οικονομική στήριξη των προσφύγων.
Αναλυτικά μέχρι το 1930 είχαν ιδρυθεί στην επαρχία της Ξάνθης χωρίς να είναι γνωστές οι αιτίες που προκαλούσαν τις παρακάτω αυξομειώσεις :
Πίνακας 14 Έτος ίδρυσης και αριθμός των συνεταιρισμών
Έτος Ιδρυθέντες Συνεταιρισμοί
1921 1
1922 0
1923 0
1924 11
1925 2
1926 5
1927 8
1928 5
1929 1
1930 1
Συγκεκριμένα ως το 1932 λειτουργούσε στην Ξάνθη σύλλογος Καπνοπαραγωγών Ξάνθης και περιφερείας, ένωση Γεωργικών Συνεταιρισμών Ξάνθης και περιφερείας, στην οποία ανήκαν σχεδόν οι μισές συνεταιριστικές οργανώσεις της υπαίθρου, οι γεωργικοί συνεταιρισμοί «Ανύψωσις» και «Αλληλοβοήθεια» και η ένωση συνεταιριστικών υπαλλήλων.
Η Ένωση Γεωργικών Συνεταιρισμών («Γεωργική Συνεταιριστική Τράπεζα Ξάνθης») είχε δημιουργηθεί το 1926 και αριθμούσε 45 συνεταιρισμούς εγγεγραμμένους σ’ αυτήν. Ωστόσο δε φαίνεται να λειτουργούσε σωστά, τουλάχιστον όπως κατέγραψε ο Φώτης Αλτσιτζόγλου, ο οποίος είχε σταλεί – τρόπον τινά – στην περιοχή ως εκπρόσωπος της Αγροτικής Τράπεζας. Οι επιθυμίες των προσφύγων για την αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής τους δεν συνέπιπταν με τις επιθυμίες των διαφόρων κυβερνήσεων για την αναβάθμιση της ποιότητας των εξαγόμενων προϊόντων – συμπεριλαμβανομένου και του καπνού – και της εν τέλει απαλλαγής τους από την υποχρέωση της έμμεσης ή άμεσης χρηματοδότησης των προσφύγων ιδιαίτερα αλλά και των αγροτών γενικότερα:
Το δάνειον εζητείτο και ελαμβάνετο από των καπνοκαλλιεργητών όχι διότι το εισόδημά του δεν ήτο αρκετόν δια να του εξασφαλίση μιαν ανθρώπινην ζωήν είτε να του εξασφαλίση τα μέσα της καλλιεργείας…όχι για να το ρίξη εις έργα βελτιώσεως, αλλά δια να εξυπηρετήση κατά το πλείστον νοσηράς αντιοικονομικάς και αντιπαραγωγικάς εκδηλώσεις του…Καμμία και από κανέν μέρος δεν εξεδηλούτο αντίδρασις εις το αντιοικονομικόν αυτό πνεύμα της υπαίθρου…Αντιθέτως μάλιστα δυνάμεθα να είπωμεν ότι το πνεύμα αυτό υπεθάλπετο και υπεβοηθείτο απ’ όλα τα μέρη…Εις εποχήν τοιαύτης πιστωτικής αναρχίας ενεφανίσθη ο θεσμός του συνεταιρισμού εις την περιφέρειαν Ξάνθης…Λογιστικαί αταξίαι, διαχειριστικαί ανωμαλίαι και διοικητικαί τοιαύται ήσαν τα εκ των ων ουκ άνευ δι’ όλους τους συνεταιρισμούς…Εις τοιαύτην αθλίαν όντως κατάστασιν ευρίσκοντο οι συνεταιρισμοί κατά το έτος 1928, ότε το πρώτον εξεδηλώθη η καπνική κρίσις εν τη περιφερεία Ξάνθης…
Παρ’ όλ’ αυτά, η προσπάθεια των αρμοδίων υπηρεσιών του υπουργείου Γεωργίας, που προσπαθούσαν να εμφυσήσουν στους πρόσφυγες της Δ. Θράκης το συνεταιριστικό πνεύμα, δεν μπορεί να θεωρηθεί αποτυχημένη. Οι επόπτες και οι επιθεωρητές των Συνεταιρισμών, σίγουρα δεν κατόρθωσαν να επιτελέσουν το έργο τους με άψογο τρόπο, ωστόσο, εξασφάλισαν στις τράπεζες που δανειοδοτούσαν τους πρόσφυγες κάποια σιγουριά για την εξόφληση των παρεχόμενων δανείων, μέσω της δημιουργία συνεταιρισμών:
…Ως άλλοι ιεραπόστολοι, προπαγανδίσαντες, κυρήξαντες και παραδειγματίσαντες τους πρόσφυγας, κατώρθωσαν να ιδρύσουν μέχρι του Νοεμβρίου 1925 (εις διάστημα δηλαδή ενός και ημίσεος έτους) περί τους 200 Γεωργικούς Προσφυγικούς Συνεταιρισμούς. Και είναι μεν αληθές ότι ούτοι δεν έφθαν ακόμη εις το ύψος της αποστολής των, λόγω των εξαιρετικών ενταύθα συνθηκών, όμως κατώρθωσαν δια των διανείων των (έλαβον περί τα 12 εκατομμύρια δραχμών) να επουλώσωσι τας πρώτας αυτών ανάγκας, να αγοράσωσι ζώα κλπ., να παράγωσι προϊόντα και να αποδώσωσι ταύτα εις τας Τράπεζας, ετοίμους να χορηγήσωσι νέα τοιαύτα και μεγαλύτερα…
Έτσι, αρχικά με ένα ποσό 3.516.832 δρχ., αγοράστηκαν αγροτικές μηχανές, χημικά λιπάσματα, ζώα, άλογα κ.ά. Έπειτα, δημιουργήθηκαν φυτώρια και αμπέλια και προωθήθηκε σημαντικά η βιοτεχνία, η οινοποιία και η μεταξουργία. Συγκεκριμένα για σπόρους και αμπελοφυτείες παραχωρήθηκαν τα εξής δάνεια :
Πίνακας 15 Δάνεια για σπόρους και αμπελοφυτείες
Δάνεια Αξία (δρχ.)
Σπόρους 1.259.850
Αμπελοφυτείες 147.970
Γενικό σύνολο 9.333.519
Μία από τις δραστηριότητες που παρατηρήθηκε, ήδη από το 1928, ήταν ότι οι συνεργατικές προσφυγικές ενώσεις των επαρχιών, που παρήγαγαν καπνό, συνεργάστηκαν για κοινή αποθήκευση, επεξεργασία και πώληση των καπνών. Ενωμένες κατάφεραν να ξεπεράσουν τις δυσκολίες, που προέκυπταν εξαιτίας των εμπορικών εταιρειών, οι οποίες προσπαθούσαν να μονοπωλήσουν τον καπνό της Ξάνθης σε μια τιμή κατώτερη των 60 δρχ. την οκά. Εικοσιδύο (22) ενώσεις προσφύγων στην περιοχή Ξάνθης – Σταυρούπολης είχαν αποθηκεύσει 260.000 οκάδες καπνού, η τιμή των οποίων κυμαινόταν μεταξύ 128 και 145 δρχ .
Αυτά τα προβλήματα ήταν πιθανότατα συχνά, γι’ αυτό άλλωστε και οι παρεμβάσεις της Διεύθυνσης Εποικισμού Θράκης, σε συνεργασία με το Υπουργείο Γεωργίας δεν ήταν λίγες. Φρόντιζε για τη συγκέντρωση του καπνού όλης της Θράκης στην Ξάνθη, με προοπτική να πουληθεί από τις προσφυγικές συνεταιριστικές ενώσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να προλάβει την πτώση των τιμών που επεδίωκαν οι καπνέμποροι, και να επιτρέψει στους συνεταιρισμένους παραγωγούς να υποστηρίξουν καλύτερα το προϊόν τους .
Τετάρτη 17 Νοεμβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Επαγγελματική Διαστρωμάτωση
Σ’ αυτά περίπου τα πλαίσια ζούσαν οι κάτοικοι της επαρχίας της Ξάνθης στη δεκαετία του 1920. Ωστόσο είχαν τεθεί οι βάσεις για μια ανάπτυξη αστικού τύπου, όπως αποδεικνύει και η επαγγελματική δομή της περιοχής. Σ’ αυτό συνέβαλαν, μεταξύ άλλων, η πληθυσμιακή ανανέωση, η προώθηση έργων υποδομής, η ίδρυση συνεταιρισμών και επιμελητηρίων .
Συγκεκριμένα κάθε προσφυγική, αγροτική οικογένεια είχε διαφορετικό εισόδημα και διαφορετικό τρόπο κατανάλωσης των εσόδων της, ενώ και τα δύο ήταν προϋπόθεση του κυρίου επαγγέλματος Οι πρόσφυγες, βέβαια, που εγκαταστάθηκαν στην ύπαιθρο ασχολήθηκαν με τη γεωργία και κυρίως με τις καπνοκαλλιέργειες :
Πίνακας 12 Επαγγελματική διαστρωμάτωση των προσφύγων μετά την αγροτική αποκατάσταση
Επαγγέλματα Αριθμός προσφύγων Ποσοστά (%)
Καπνοπαραγωγοί 1.052 38,5
Κτηνοτρόφοι 50 1,8
Ιερείς και διδάσκαλοι 14 0,5
Μικροεπαγγελματίαι 115 4,2
Καθαρώς γεωργοί 1502 55
Σύνολο 2733 100
Λίγα χρόνια αργότερα η επαγγελματική διαστρωμάτωση των οικογενειών της υπαίθρου – χωρίς να συμπεριλαμβάνονται οι αγρότες και ανεξαρτήτως αν ήταν προσφυγικές ή όχι – είχε ως εξής :
Πίνακας 13 Επαγγελματική διαστρωμάτωση όλων των κατοίκων (γηγενών και προσφύγων) στην ύπαιθρο της επαρχίας Ξάνθης (ανεξάρτητα από τους αγρότες)
Επαγγελματίες υπαίθρου Αριθμός Ποσοστό (%)
Παντοπώλες 196 20,14
Κρεοπώλες 19 1,95
Αρτοποιοί 20 2,05
Τυροκόμοι, αλιείς 41 4,21
Είδη ρουχισμού 19 1,95
Αγροφύλακες κλπ. 230 23,63
Καροποιοί, σιδηρουργοί 30 3,08
Κτίστες, ξυλουργοί κλπ. 63 6,47
Καφεπώλες 76 7,81
Γιατροί, δάσκαλοι, ιερείς 279 28,67
Σύνολο 973 100
Μεγάλη επίσης για το οικογενειακό εισόδημα ήταν και η σημασία του αριθμού των ατόμων και της ηλικίας των μελών κάθε οικογένειας, καθώς και του δευτερεύοντος επαγγέλματος, που καθένα απ’ αυτά είχε τη δυνατότητα ν’ ασκήσει. Επίσης σημαντικό ρόλο έπαιζε η οικονομική ανάπτυξη κάθε χωριού, διότι η γεωργική παραγωγικότητα διέφερε από περιοχή σε περιοχή. Ουσιαστικά, επειδή το μεγαλύτερο τμήμα των οικογενειών της υπαίθρου ασχολούνταν σχεδόν αποκλειστικά με αγροτικές εργασίες, το εισόδημα εξαρτιόταν από τη γεωργική παραγωγή και τις τιμές των προϊόντων στην ελληνική αγορά.
Στην πόλη της Ξάνθης, της οποίας ο πληθυσμός άγγιζε τις 35000 στο τέλος της δεκαετίας του 1920, οι περισσότεροι κάτοικοι ασχολούνταν με αστικά επαγγέλματα. Υπήρχε ένα ποσοστό επαγγελμάτων που εξυπηρετούσε και γεωργικούς σκοπούς – πεταλωτές, σιδηρουργοί (62 άτομα) – και ένας αριθμός που ασχολούνταν με γεωργικές εργασίες. Οι υπόλοιποι δεν είχαν σχέση με την εκμετάλλευση της γης, αλλά με επαγγέλματα, που ήταν χαρακτηριστικά της τότε αστικής ζωής.
Συγκεκριμένα, εκτός από των Εμπορικό Σύλλογο Ξάνθης υπήρχε και η Επαγγελματική Ομοσπονδία, η οποία περιελάμβανε τα παρακάτω σωματεία: παντοπωλών, αρτοποιών, ζαχαροπλαστών, καφεπωλών, κρεοπωλών, ξενοδόχων ύπνου, μαγείρων, οπωροπωλών, πανδοχέων, ραπτών, υφασματεμπόρων, ασφαλιστών και αυτοκινητιστών.
Από τη συνδικαλιστική αυτή τάση των επαγγελματιών δεν έλειπαν και τα εργατικά – κυρίως καπνεργατικά – σωματεία. Στην Ξάνθη λειτουργούσε το Πανεργατικό Κέντρο, οι συντηρητικές οργανώσεις καπνεργα¬τών – η αριστερή οργάνωση «Άμυνα» διαλύθηκε μετά από πιέσεις ως το 1932 –, εργατών οικοδόμων, υποδηματοποιών, κτιστών, ιδιωτικών υπαλλήλων κ.λ.π.
Επίσης, στην Ξάνθη υπήρχαν σύλλογοι οδοντίατρων, φαρμακοποιών και ιατρών και λειτουργούσε δικηγορικός σύλλογος, του οποίου τα μέλη απασχολούνταν με υποθέσεις που εκδικάζονταν στο Πρωτοδικείο και Ειρηνοδικείο της πόλης .
Τέλος, στην πόλη εκδίδονταν οι εφημερίδες «Αστήρ» από το 1929, «Ημερήσια Νέα» από το 1930, η «Ελευθέρα Σκέψις» από το 1931 και η «Συνεταιρισμένη Θράκη». Ομοίως εκδίδονται οι Τουρκικές «Γενή Αντήμ» από το 1924 και η«Μιλλιέτ» από το 1929. Και στον τομέα της δημοσιογραφίας, όπως και στους υπόλοιπους, ιδρύθηκε σωματείο με το όνομα «Ένωσις Δημοσιογράφων» .
Σ’ αυτά περίπου τα πλαίσια ζούσαν οι κάτοικοι της επαρχίας της Ξάνθης στη δεκαετία του 1920. Ωστόσο είχαν τεθεί οι βάσεις για μια ανάπτυξη αστικού τύπου, όπως αποδεικνύει και η επαγγελματική δομή της περιοχής. Σ’ αυτό συνέβαλαν, μεταξύ άλλων, η πληθυσμιακή ανανέωση, η προώθηση έργων υποδομής, η ίδρυση συνεταιρισμών και επιμελητηρίων .
Συγκεκριμένα κάθε προσφυγική, αγροτική οικογένεια είχε διαφορετικό εισόδημα και διαφορετικό τρόπο κατανάλωσης των εσόδων της, ενώ και τα δύο ήταν προϋπόθεση του κυρίου επαγγέλματος Οι πρόσφυγες, βέβαια, που εγκαταστάθηκαν στην ύπαιθρο ασχολήθηκαν με τη γεωργία και κυρίως με τις καπνοκαλλιέργειες :
Πίνακας 12 Επαγγελματική διαστρωμάτωση των προσφύγων μετά την αγροτική αποκατάσταση
Επαγγέλματα Αριθμός προσφύγων Ποσοστά (%)
Καπνοπαραγωγοί 1.052 38,5
Κτηνοτρόφοι 50 1,8
Ιερείς και διδάσκαλοι 14 0,5
Μικροεπαγγελματίαι 115 4,2
Καθαρώς γεωργοί 1502 55
Σύνολο 2733 100
Λίγα χρόνια αργότερα η επαγγελματική διαστρωμάτωση των οικογενειών της υπαίθρου – χωρίς να συμπεριλαμβάνονται οι αγρότες και ανεξαρτήτως αν ήταν προσφυγικές ή όχι – είχε ως εξής :
Πίνακας 13 Επαγγελματική διαστρωμάτωση όλων των κατοίκων (γηγενών και προσφύγων) στην ύπαιθρο της επαρχίας Ξάνθης (ανεξάρτητα από τους αγρότες)
Επαγγελματίες υπαίθρου Αριθμός Ποσοστό (%)
Παντοπώλες 196 20,14
Κρεοπώλες 19 1,95
Αρτοποιοί 20 2,05
Τυροκόμοι, αλιείς 41 4,21
Είδη ρουχισμού 19 1,95
Αγροφύλακες κλπ. 230 23,63
Καροποιοί, σιδηρουργοί 30 3,08
Κτίστες, ξυλουργοί κλπ. 63 6,47
Καφεπώλες 76 7,81
Γιατροί, δάσκαλοι, ιερείς 279 28,67
Σύνολο 973 100
Μεγάλη επίσης για το οικογενειακό εισόδημα ήταν και η σημασία του αριθμού των ατόμων και της ηλικίας των μελών κάθε οικογένειας, καθώς και του δευτερεύοντος επαγγέλματος, που καθένα απ’ αυτά είχε τη δυνατότητα ν’ ασκήσει. Επίσης σημαντικό ρόλο έπαιζε η οικονομική ανάπτυξη κάθε χωριού, διότι η γεωργική παραγωγικότητα διέφερε από περιοχή σε περιοχή. Ουσιαστικά, επειδή το μεγαλύτερο τμήμα των οικογενειών της υπαίθρου ασχολούνταν σχεδόν αποκλειστικά με αγροτικές εργασίες, το εισόδημα εξαρτιόταν από τη γεωργική παραγωγή και τις τιμές των προϊόντων στην ελληνική αγορά.
Στην πόλη της Ξάνθης, της οποίας ο πληθυσμός άγγιζε τις 35000 στο τέλος της δεκαετίας του 1920, οι περισσότεροι κάτοικοι ασχολούνταν με αστικά επαγγέλματα. Υπήρχε ένα ποσοστό επαγγελμάτων που εξυπηρετούσε και γεωργικούς σκοπούς – πεταλωτές, σιδηρουργοί (62 άτομα) – και ένας αριθμός που ασχολούνταν με γεωργικές εργασίες. Οι υπόλοιποι δεν είχαν σχέση με την εκμετάλλευση της γης, αλλά με επαγγέλματα, που ήταν χαρακτηριστικά της τότε αστικής ζωής.
Συγκεκριμένα, εκτός από των Εμπορικό Σύλλογο Ξάνθης υπήρχε και η Επαγγελματική Ομοσπονδία, η οποία περιελάμβανε τα παρακάτω σωματεία: παντοπωλών, αρτοποιών, ζαχαροπλαστών, καφεπωλών, κρεοπωλών, ξενοδόχων ύπνου, μαγείρων, οπωροπωλών, πανδοχέων, ραπτών, υφασματεμπόρων, ασφαλιστών και αυτοκινητιστών.
Από τη συνδικαλιστική αυτή τάση των επαγγελματιών δεν έλειπαν και τα εργατικά – κυρίως καπνεργατικά – σωματεία. Στην Ξάνθη λειτουργούσε το Πανεργατικό Κέντρο, οι συντηρητικές οργανώσεις καπνεργα¬τών – η αριστερή οργάνωση «Άμυνα» διαλύθηκε μετά από πιέσεις ως το 1932 –, εργατών οικοδόμων, υποδηματοποιών, κτιστών, ιδιωτικών υπαλλήλων κ.λ.π.
Επίσης, στην Ξάνθη υπήρχαν σύλλογοι οδοντίατρων, φαρμακοποιών και ιατρών και λειτουργούσε δικηγορικός σύλλογος, του οποίου τα μέλη απασχολούνταν με υποθέσεις που εκδικάζονταν στο Πρωτοδικείο και Ειρηνοδικείο της πόλης .
Τέλος, στην πόλη εκδίδονταν οι εφημερίδες «Αστήρ» από το 1929, «Ημερήσια Νέα» από το 1930, η «Ελευθέρα Σκέψις» από το 1931 και η «Συνεταιρισμένη Θράκη». Ομοίως εκδίδονται οι Τουρκικές «Γενή Αντήμ» από το 1924 και η«Μιλλιέτ» από το 1929. Και στον τομέα της δημοσιογραφίας, όπως και στους υπόλοιπους, ιδρύθηκε σωματείο με το όνομα «Ένωσις Δημοσιογράφων» .
Σάββατο 6 Νοεμβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Δήμαρχοι
Στην πόλη της Ξάνθης, οι δήμαρχοι, των οποίων οι θητείες συμπίπτουν με τα χρονικά όρια της εργασίας, ο Χρήστος Μπρωκούμης και ο Ευριπίδης Χασιρτζόγλου, προσπάθησαν να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης. Οι πηγές σχετίζονται κυρίως με τον δεύτερο, ωστόσο και επί δημαρχείας Μπρωκούμη, δημοσιεύτηκαν διαγωνισμοί για την εκτέλεση βασικών έργων. Μερικά απ’ αυτά ήταν η εκπόνηση ρυμοτομικού σχεδίου προφανώς στις νεόκτοιστες περιοχές, το στρώσιμο βασικών οδικών αρτηριών κ.ά. :
Ο Δήμαρχος Ξάνθης διακηρύσσει ότι εκτίθεται εις μειοδοτικόν διαγωνισμόν δι’ ενσφραγίστων προσφορών η εκπόνησις τοπογραφικού, ρυμοτομίας και κτηματογραφικού σχεδίου της πόλεως Ξάνθης επιφανείας περίπου 4000 Β. στρεμμάτων, συμφώνως τοις όροις της υπό του νομομηχανικού Ροδόπης συνταχθείσης και υπό της Γενικής Διοικήσεως Θράκης εγκριθείσης συγγραφής των υποχρεώσεων…
Δήμος Ξάνθης [στο ίδιο φύλλο]
Ο Δήμαρχος Ξάνθης διακηρύσσει ότι: Εκτίθεται εις μειοδοτικήν δημοπρασίαν η κυβολιθόστρωσις τμήματος της οδού από του Φαρμακείου Τριανταφύλλου μέχρι της οικίας Ασήμ Βέη, συμφώνως προς την από της τεχνικής υπηρεσίας του Δήμου συνταχθείσαν μελέτην.
Το έργον προϋπελογίσθη εις δραχ. 32000 εξ’ ων δραχμαί 1588 δι’ απρόοπτα έξοδα. Ποσόν εγγυοδοσίας δραχ. 1600. Η δημοπρασία ενεργηθήσεται την πρώτην Ιουλίου, ημέραν Κυριακήν από της 10ης μέχρι της μεσημβρίας εν τω Δημοτικώ Καταστήματι ενώπιον της Δημαρχιακής Επιτροπής.
Δήμος Ξάνθης [στο ίδιο φύλλο]
Ο Δήμαρχος Ξάνθης διακηρύσσει ότι: εκτίθεται εις μειοδοτικήν δημοπρασίαν δι’ ενσφραγίστων προσφορών η κατασκευή οχετών πλακοσκεπτών εν ταις συνοικίαις «Αχράν Καβάκια» συμφώνως προς την υπό των τεχνικών υπηρεσιών του Δήμου συνταχθείσα μελέτη. Το έργον προϋπελογίσθη εις δραχμάς 103000 εξ ων δραχμαί 5361 δι’ απρόοπτα έξοδα. Ποσόν εγγυοδοσία δρ. 500.
Εν Ξάνθη τη 18 Ιουνίου 1923
Ο Δήμαρχος Ξάνθης
Χρ. Μπρωκούμης.»
Λίγο αργότερα νέος διαγωνισμός δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες για το στρώσιμο με κυβόλιθους της κεντρικής οδού της Ξάνθης – μάλλον γίνεται λόγος για τη σημερινή οδό Καβάλας :
Ο Δήμαρχος Ξάνθης διακηρύσσει ότι: Εκτίθεται εις μειοδοτικόν διαγωνισμόν δι’ ενσφραγίστων προσφορών η κυβολιθόστρωσις τμήματος κεντρικής οδού της πόλεως Ξάνθης από των αποθηκών Μεμέτ Πασά μέχρι του τέρματος αυτής…Το έργον προϋπελογίσθη εις δραχμάς 375000 εξ ων δραχμαί 22952 και 53 λεπτά δι’ απρόοπτα έξοδα. Ποσόν εγγυοδοτήσεως 18750.
Εν Ξάνθη τη 27 Ιουλίου 1923.
Ο Δήμαρχος Ξάνθης
Χρ. Μπρωκούμης.
Περισσότερα στοιχεία ανευρέθηκαν για την περίοδο της δημαρχίας του Ε. Χασιρτζόγλου (1925 κεξ.), όταν βέβαια είχε καταλαγιάσει ο αρχικός πανικός της εισροής των προσφύγων και η κατάσταση σαφώς ήταν διαφορετική. Σ’ αυτήν την κατεύθυνση οδηγούν τα έργα που συντελέστηκαν κατά την εποχή αυτή :
1. Παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος, εξαιτίας της δημιουργίας εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Η πόλη και οι γύρω κοινότητες απέκτησαν ρεύμα και φως τουλάχιστον στις κεντρικές οδούς. Αντίθετα πριν τον ηλεκτροφωτισμό η δύση του ηλίου σήμαινε αυτομάτως και το τέλος της ημέρας :
…Καθ’ εσπέραν και πλήρεις τρόμον λόγω των εν μέση αγορά λαμβανουσών χωράν ληστειών και φόνων, σπεύδουσι προ της δύσεως του ηλίου να κλεισθώσιν εις τας οικίας των ...
2. Ιδρύθηκε και οργανώθηκε πυροσβεστική υπηρεσία με τα απαραίτητα μηχανήματα και αυτοκίνητα.
3. Δημιουργήθηκε τηλεφωνικό κέντρο με την οικονομική συνδρομή του δήμου.
4. Κατασκευάστηκαν αθλητικές εγκαταστάσεις και στάδιο, που κόστισαν 700.000 δρχ.
5. Δημιουργήθηκε νέο πολεοδομικό σχέδιο με «λεωφόρους, πλατείας, πάρκα κλπ. εξωραϊστικά έργα»,
6. Ιδρύθηκε Δημο¬τικό Νοσοκομείο 30 κλινών, με τμήμα¬τα παθολογικό και μαιευτικό και παράρτημα λοι¬μωδών νόσων 14 κλινών,
7. Εντός της πόλεως επιστρώθηκαν με διάφορα υλικά ο¬δοί 8 χιλιομέτρων και η κεντρική πλατεία,
8. Δημιουργήθηκε σφαγείο, που μπορούσε να επαρκέσει και σε πιθανή αύξηση του πληθυσμού της πόλης κατά 25%, και τέλος
9. Ο Δήμος δαπανούσε γύρω στις 300.000 δρχ. ως βοηθήματα για τους άπορους και συγκεκριμένα για την περιστασιακή νοσηλεία, για την παροχή φαρμάκων και τη διατροφή τους.
Στις αρχές επίσης της δεκαετίας του 1930 βρίσκονταν υπό κατασκευή:
1. Το νέο Δημοτικό Νοσοκομείο Ξάνθης 90 κλινών, με τμήμα παθολογικό, χειρουργικό, μαιευτικό, γυναικολογικό, μικροβιολογικό, ακτινοσκόπησης, χημείο και με σύ¬στημα απολυμάνσεως.
2. Κατασκευάζονταν, επίσης, κτίριο Λοιμοκομείου και απολυμαντήριου.
3. Παράλληλα επιστρώνονταν οδοί μήκους 3 χλμ. και
4. Είχε προγραμματιστεί η κατασκευή σχολείων και γυμνασίου με τη συνδρομή του Δήμου και του Υπουργείου Παιδείας.
Πέρα από τις παραπάνω ενέργειες ο δήμος συντηρούσε δύο νυκτερινά σχολεία και επιχορηγούσε τα υφιστάμενα αθλητικά σωματεία, ενώ, παράλληλα, απασχολούσε περίπου 400 εργάτες.
Στην πόλη της Ξάνθης, οι δήμαρχοι, των οποίων οι θητείες συμπίπτουν με τα χρονικά όρια της εργασίας, ο Χρήστος Μπρωκούμης και ο Ευριπίδης Χασιρτζόγλου, προσπάθησαν να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης. Οι πηγές σχετίζονται κυρίως με τον δεύτερο, ωστόσο και επί δημαρχείας Μπρωκούμη, δημοσιεύτηκαν διαγωνισμοί για την εκτέλεση βασικών έργων. Μερικά απ’ αυτά ήταν η εκπόνηση ρυμοτομικού σχεδίου προφανώς στις νεόκτοιστες περιοχές, το στρώσιμο βασικών οδικών αρτηριών κ.ά. :
Ο Δήμαρχος Ξάνθης διακηρύσσει ότι εκτίθεται εις μειοδοτικόν διαγωνισμόν δι’ ενσφραγίστων προσφορών η εκπόνησις τοπογραφικού, ρυμοτομίας και κτηματογραφικού σχεδίου της πόλεως Ξάνθης επιφανείας περίπου 4000 Β. στρεμμάτων, συμφώνως τοις όροις της υπό του νομομηχανικού Ροδόπης συνταχθείσης και υπό της Γενικής Διοικήσεως Θράκης εγκριθείσης συγγραφής των υποχρεώσεων…
Δήμος Ξάνθης [στο ίδιο φύλλο]
Ο Δήμαρχος Ξάνθης διακηρύσσει ότι: Εκτίθεται εις μειοδοτικήν δημοπρασίαν η κυβολιθόστρωσις τμήματος της οδού από του Φαρμακείου Τριανταφύλλου μέχρι της οικίας Ασήμ Βέη, συμφώνως προς την από της τεχνικής υπηρεσίας του Δήμου συνταχθείσαν μελέτην.
Το έργον προϋπελογίσθη εις δραχ. 32000 εξ’ ων δραχμαί 1588 δι’ απρόοπτα έξοδα. Ποσόν εγγυοδοσίας δραχ. 1600. Η δημοπρασία ενεργηθήσεται την πρώτην Ιουλίου, ημέραν Κυριακήν από της 10ης μέχρι της μεσημβρίας εν τω Δημοτικώ Καταστήματι ενώπιον της Δημαρχιακής Επιτροπής.
Δήμος Ξάνθης [στο ίδιο φύλλο]
Ο Δήμαρχος Ξάνθης διακηρύσσει ότι: εκτίθεται εις μειοδοτικήν δημοπρασίαν δι’ ενσφραγίστων προσφορών η κατασκευή οχετών πλακοσκεπτών εν ταις συνοικίαις «Αχράν Καβάκια» συμφώνως προς την υπό των τεχνικών υπηρεσιών του Δήμου συνταχθείσα μελέτη. Το έργον προϋπελογίσθη εις δραχμάς 103000 εξ ων δραχμαί 5361 δι’ απρόοπτα έξοδα. Ποσόν εγγυοδοσία δρ. 500.
Εν Ξάνθη τη 18 Ιουνίου 1923
Ο Δήμαρχος Ξάνθης
Χρ. Μπρωκούμης.»
Λίγο αργότερα νέος διαγωνισμός δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες για το στρώσιμο με κυβόλιθους της κεντρικής οδού της Ξάνθης – μάλλον γίνεται λόγος για τη σημερινή οδό Καβάλας :
Ο Δήμαρχος Ξάνθης διακηρύσσει ότι: Εκτίθεται εις μειοδοτικόν διαγωνισμόν δι’ ενσφραγίστων προσφορών η κυβολιθόστρωσις τμήματος κεντρικής οδού της πόλεως Ξάνθης από των αποθηκών Μεμέτ Πασά μέχρι του τέρματος αυτής…Το έργον προϋπελογίσθη εις δραχμάς 375000 εξ ων δραχμαί 22952 και 53 λεπτά δι’ απρόοπτα έξοδα. Ποσόν εγγυοδοτήσεως 18750.
Εν Ξάνθη τη 27 Ιουλίου 1923.
Ο Δήμαρχος Ξάνθης
Χρ. Μπρωκούμης.
Περισσότερα στοιχεία ανευρέθηκαν για την περίοδο της δημαρχίας του Ε. Χασιρτζόγλου (1925 κεξ.), όταν βέβαια είχε καταλαγιάσει ο αρχικός πανικός της εισροής των προσφύγων και η κατάσταση σαφώς ήταν διαφορετική. Σ’ αυτήν την κατεύθυνση οδηγούν τα έργα που συντελέστηκαν κατά την εποχή αυτή :
1. Παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος, εξαιτίας της δημιουργίας εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Η πόλη και οι γύρω κοινότητες απέκτησαν ρεύμα και φως τουλάχιστον στις κεντρικές οδούς. Αντίθετα πριν τον ηλεκτροφωτισμό η δύση του ηλίου σήμαινε αυτομάτως και το τέλος της ημέρας :
…Καθ’ εσπέραν και πλήρεις τρόμον λόγω των εν μέση αγορά λαμβανουσών χωράν ληστειών και φόνων, σπεύδουσι προ της δύσεως του ηλίου να κλεισθώσιν εις τας οικίας των ...
2. Ιδρύθηκε και οργανώθηκε πυροσβεστική υπηρεσία με τα απαραίτητα μηχανήματα και αυτοκίνητα.
3. Δημιουργήθηκε τηλεφωνικό κέντρο με την οικονομική συνδρομή του δήμου.
4. Κατασκευάστηκαν αθλητικές εγκαταστάσεις και στάδιο, που κόστισαν 700.000 δρχ.
5. Δημιουργήθηκε νέο πολεοδομικό σχέδιο με «λεωφόρους, πλατείας, πάρκα κλπ. εξωραϊστικά έργα»,
6. Ιδρύθηκε Δημο¬τικό Νοσοκομείο 30 κλινών, με τμήμα¬τα παθολογικό και μαιευτικό και παράρτημα λοι¬μωδών νόσων 14 κλινών,
7. Εντός της πόλεως επιστρώθηκαν με διάφορα υλικά ο¬δοί 8 χιλιομέτρων και η κεντρική πλατεία,
8. Δημιουργήθηκε σφαγείο, που μπορούσε να επαρκέσει και σε πιθανή αύξηση του πληθυσμού της πόλης κατά 25%, και τέλος
9. Ο Δήμος δαπανούσε γύρω στις 300.000 δρχ. ως βοηθήματα για τους άπορους και συγκεκριμένα για την περιστασιακή νοσηλεία, για την παροχή φαρμάκων και τη διατροφή τους.
Στις αρχές επίσης της δεκαετίας του 1930 βρίσκονταν υπό κατασκευή:
1. Το νέο Δημοτικό Νοσοκομείο Ξάνθης 90 κλινών, με τμήμα παθολογικό, χειρουργικό, μαιευτικό, γυναικολογικό, μικροβιολογικό, ακτινοσκόπησης, χημείο και με σύ¬στημα απολυμάνσεως.
2. Κατασκευάζονταν, επίσης, κτίριο Λοιμοκομείου και απολυμαντήριου.
3. Παράλληλα επιστρώνονταν οδοί μήκους 3 χλμ. και
4. Είχε προγραμματιστεί η κατασκευή σχολείων και γυμνασίου με τη συνδρομή του Δήμου και του Υπουργείου Παιδείας.
Πέρα από τις παραπάνω ενέργειες ο δήμος συντηρούσε δύο νυκτερινά σχολεία και επιχορηγούσε τα υφιστάμενα αθλητικά σωματεία, ενώ, παράλληλα, απασχολούσε περίπου 400 εργάτες.
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Ποιότητα ζωής και συνθήκες υγιεινής
Στην περιοχή της Ξάνθης αλλά και στις υπόλοιπες, όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, οι γενικές συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης των πληθυσμών ήταν πολύ κατώτερες ενός ανεκτού ορίου. Οι συνθήκες κατοικίας των αστών ήταν μάλλον καλύτερες από αυτές στα χωριά, όπου η έλλειψη φωτισμού και αερισμού των κατοικιών, η ομαδική εντός του ίδιου δωματίου συγκέντρωση όλων των μελών της οικογένειας και η συχνή εγκατάσταση των στάβλων εντός της οικίας δημιουργούσαν ιδιαιτέρα ευνοϊκές συνθήκες για τη διάδοση της ελονοσίας και των τυφοειδών πυρετών. Επίσης, η πυκνότητα του πληθυσμού, οι συνέπειες της συρροής πληθυσμών, η άγνοια της πρόληψης και αντιμετώπισης, η οικονομική δυσπραγία, το ελλιπές διαιτολόγιο και η έλλειψη της σωματικής καθαριότητας υπήρξαν μερικοί απ’ τους παράγοντες για τη διάδοση του φαινομένου .
Η περισσότερο διαδεδομένη ενδημική ασθένεια ήταν η ελονοσία. Σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα της πενταετίας 1921-1925 η μέση αναλογία νοσηρότητας εξαιτίας της ελονοσίας στο σύνολο του πληθυσμού του νομού Ροδόπης έφθασε το 41%, στον κάμπο της Ξάνθης κυμαινόταν μεταξύ 80 – 90%, ενώ στην πόλη της Ξάνθης το 30% του πληθυσμού της πόλεως είχαν προσβληθεί από τη νόσο .
Από τις επιδημικές μολυσματικές ασθένειες αυτή που ήταν περισσότερο διαδεδομένη ήταν ο τυφοειδής πυρετός και ο παράτυφος, Το φαινόμενο παρουσίαζε έξαρση στην πόλη της Ξάνθης, τα Κιμμέρια και τα άλλα χωριά, που υδρεύονταν από χειμαρρικά ύδατα με αποτέλεσμα κάθε έτος να σημειώνονται γύρω στα 200 κρούσματα τυφοειδούς πυρετού :
Γενικώς από απόψεως συνθηκών υγιεινής οι χωρικοί ευρίσκονται εις κατάστασιν μικρόν απέχουσαν της πρωτογόνου …Η παρατηρούμενη μεγάλη θνησιμότης εις τα βρέφη προέρχεται κυρίως εκ του ότι αγνοούνται τελείως και αι στοιχειωδέστεραι συνθήκαι υγιεινής τούτων.
Στην περιοχή της Ξάνθης, που αφθονούσαν τα έλη και οι λίμνες, ήταν μάλλον λογική η διάδοση της ελονοσίας, αν ληφθούν υπόψη και οι γενικότερες συνθήκες υγιεινής. Ωστόσο καταδεικνύεται απ’ τον παρακάτω πίνακα ότι οι συνθήκες υγιεινής των προσφύγων ήταν κατά πολύ κατώτερες απ’ τις αντίστοιχες των γηγενών κατοίκων. Μία από τις πιθανές αιτίες για το συγκεκριμένο φαινόμενο ήταν ότι οι πρόσφυγες δε διέθεταν ακόμη κατοικίες μόνιμες, οι οποίες μπορούσαν να διασφαλίσουν υγιεινές συνθήκες διαβίωσης :
Πίνακας 11 Νοσηρότητα στο νομό Ροδόπης (%)
Έτος Γηγενείς Πρόσφυγες Μ.Ο.
1923 40 70,93 55,46
1924 41,66 60,83 51,24
Κατά τα έτη 1921 – 1924 οι επιδημίες της ελονοσίας συνεχίστηκαν με τάσεις αύξησης της έντασής τους. Από το 1925 και κατά τα έτη 1926 και 1927 η ελονοσία βρισκόταν σε ύφεση, αλλά επιδεινώθηκε πάλι η κατάσταση το 1928 και το 1930 .
Για την αντιμετώπιση των παραπάνω μολυσματικών ασθενειών αλλά και των υπόλοιπων προβλημάτων υγείας λειτουργούσε στην Ξάνθη ένα Δημοτικό Νοσοκομείο, ένα ιατρείο αφροδισίων νοση¬μάτων, δύο χειρουργικές κλινικές, ιατρείο οφθαλμολογικό, μικροβιολογικό εργαστήριο και, τέλος, ιατρείο για την ιατρική περίθαλψη των καπνεργατών του Ταμείου Ασφαλίσεως Καπνεργατών .
Στην επαρχία της Ξάνθης εργάζονταν 52 γιατροί, εκ των οποίων οι 34 στην Ξάνθη, 6 σε ημιαστικά κέντρα (Γενησσαία και Άβδηρα) και 12 στα διάφορα χωριά της περιφέρειας. Επίσης λειτουργούσαν στην Ξάνθη 12 φαρμακεία .
Πέρα όμως από την κρατική ή ιδιωτική πρωτοβουλία για την υγεία του γηγενούς και προσφυγικού πληθυσμού η επαρχία της Ξάνθης είχε ανάγκη από αποξηραντικά έργα. Ο χείμαρρος της πόλης (σημ. Κόσσυνθος) και το έλος της Γκιζέλας, εκτός των εκτάσεων που κάλυπταν, προσέφεραν εύφορο έδαφος για τη διάδοση της ελονοσίας, πράγμα που καθιστούσε επιβεβλημένη την αλλαγή του ρου του χειμάρρου καθώς και την αποξήρανση του έλους .
Ωστόσο, τα έργα που θα μπορούσαν να συνδράμουν στην αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής των κατοίκων της επαρχίας της Ξάνθης ήταν λιγοστά :
Προ της εκδηλώσεως της καπνικής κρίσεως το μεγαλύτερον ποσοστόν των εσόδων διετίθετο κυρίως διά την ανέγερσιν ωραίων και επιβλητικών κοινοτικών καταστημάτων πρωτίστως, ακολούθως δε σχολείων. Σοβαρόν επίσης ποσόν εξόδων απετέλουν και τα έξοδα διοικήσεως δεδομένου ότι τότε και οι οργανισμοί αυτοί ήσαν κέντρα κομματικών εκμεταλλεύσεων.
Ελάχιστα εξ αυτών εξόδευον δια τον φωτισμόν των χωρίων…, την καθαριότητα των δρόμων. Συμπτωματικώς ενίοτε οι κάτοικοι των χωρίων δια προσωπικής εργασίας προέβαινον εις την επισκευήν των δρόμων των χωρίων των.
Η τοπική αυτοδιοίκηση στην επαρχία Ξάνθης δεν ήταν δυνατό να χρηματοδοτήσει τα πολλά, αλλά καταλυτικά έργα, που ήταν απαραίτητα για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής. Η έλλειψη χρημάτων, η ανοργάνωτη κατασπατάληση των υπαρχόντων πόρων και η ανάγκη να δοθεί σημασία στην ίδια την ζωή των προσφύγων και όχι στις συνθήκες διαβίωσης αποτέλεσαν μερικές από τις αιτίες της κακοδιοίκησης. Οι άνθρωποι με άλλα λόγια πέθαιναν στο δρόμο – τουλάχιστον τους πρώτους μήνες – κι αυτό ήταν ανασταλτικό για τις αποφάσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης, που αφορούσαν στην κατασκευή έργων για την αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής των προσφύγων. Κύριο μέλημα ήταν η ίδια η ζωή :
Ελαχίστην πράγματι μέριμναν οι δημοτικοί και κοινοτικοί άρχοντες καταβάλλουσι δια την βελτίωσιν της διαβιώσεως των κατοίκων. H αποχέτευσις των υδάτων, η ύδρευσις, η καθαριότης κλπ θεωρούνται ως περιτταί πολυτέλειαι. Αλλά και αν εκτελούνται ακόμη γίνονται δι’ εντυπωσιακούς μάλλον σκοπούς, ή δια την επίτευξιν πραγματικής υγιεινολογικής βελτιώσεως.
Ύδρευση
Το ζήτημα της ύδρευσης – σε αντίθεση με τα παραπάνω – απασχολούσε όλους τους κατοίκους της περιοχής. Η πόλη της Ξάνθης και τα περισσότερα χωριά αντιμετώπιζαν πρόβλημα ύδρευσης λόγω των ανθυγιεινών συνθηκών περισυλλογής και μεταφοράς του νερού :
... Δεν θα ελησμονήθη το μαρτύριον των δημοτών κατά την εποχήν εκείνην, εκ της λει-ψυδρίας, οίτινες εν απογνώσει συνεπλέκοντο εις ομηρικάς και δι’ ομηρικών όντως μέσων μάχας δια την απόκτησιν ολίγων λίτρων ύδατος ...
Ελάχιστα από τα έσοδα των δήμων και των κοινοτήτων χρησιμοποιούνταν για την συντήρηση αυτών των έργων υδρεύσεως που κατασκευάστηκαν από την Ε.Α.Π. ή για την κατασκευήν νέων .
Μόλις μετά το 1925 επί δημαρχίας Ευριπίδη Χασιρτζόγλου όλοι οι πήλινοι υδροσωλήνες του παλαιού υδραγωγείου αντικαταστάθηκαν από νέους σωλήνες από χυτοσίδηρο και κατασκευάστηκε νέο υδραγωγείο, το οποίο παρείχε ύδρευση στη νέα πόλη – προσφυ¬γικοί συνοικισμοί – και 200 νέες Δημοτικές κρήνες .
Στην περιοχή της Ξάνθης αλλά και στις υπόλοιπες, όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, οι γενικές συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης των πληθυσμών ήταν πολύ κατώτερες ενός ανεκτού ορίου. Οι συνθήκες κατοικίας των αστών ήταν μάλλον καλύτερες από αυτές στα χωριά, όπου η έλλειψη φωτισμού και αερισμού των κατοικιών, η ομαδική εντός του ίδιου δωματίου συγκέντρωση όλων των μελών της οικογένειας και η συχνή εγκατάσταση των στάβλων εντός της οικίας δημιουργούσαν ιδιαιτέρα ευνοϊκές συνθήκες για τη διάδοση της ελονοσίας και των τυφοειδών πυρετών. Επίσης, η πυκνότητα του πληθυσμού, οι συνέπειες της συρροής πληθυσμών, η άγνοια της πρόληψης και αντιμετώπισης, η οικονομική δυσπραγία, το ελλιπές διαιτολόγιο και η έλλειψη της σωματικής καθαριότητας υπήρξαν μερικοί απ’ τους παράγοντες για τη διάδοση του φαινομένου .
Η περισσότερο διαδεδομένη ενδημική ασθένεια ήταν η ελονοσία. Σύμφωνα με τα στατιστικά δεδομένα της πενταετίας 1921-1925 η μέση αναλογία νοσηρότητας εξαιτίας της ελονοσίας στο σύνολο του πληθυσμού του νομού Ροδόπης έφθασε το 41%, στον κάμπο της Ξάνθης κυμαινόταν μεταξύ 80 – 90%, ενώ στην πόλη της Ξάνθης το 30% του πληθυσμού της πόλεως είχαν προσβληθεί από τη νόσο .
Από τις επιδημικές μολυσματικές ασθένειες αυτή που ήταν περισσότερο διαδεδομένη ήταν ο τυφοειδής πυρετός και ο παράτυφος, Το φαινόμενο παρουσίαζε έξαρση στην πόλη της Ξάνθης, τα Κιμμέρια και τα άλλα χωριά, που υδρεύονταν από χειμαρρικά ύδατα με αποτέλεσμα κάθε έτος να σημειώνονται γύρω στα 200 κρούσματα τυφοειδούς πυρετού :
Γενικώς από απόψεως συνθηκών υγιεινής οι χωρικοί ευρίσκονται εις κατάστασιν μικρόν απέχουσαν της πρωτογόνου …Η παρατηρούμενη μεγάλη θνησιμότης εις τα βρέφη προέρχεται κυρίως εκ του ότι αγνοούνται τελείως και αι στοιχειωδέστεραι συνθήκαι υγιεινής τούτων.
Στην περιοχή της Ξάνθης, που αφθονούσαν τα έλη και οι λίμνες, ήταν μάλλον λογική η διάδοση της ελονοσίας, αν ληφθούν υπόψη και οι γενικότερες συνθήκες υγιεινής. Ωστόσο καταδεικνύεται απ’ τον παρακάτω πίνακα ότι οι συνθήκες υγιεινής των προσφύγων ήταν κατά πολύ κατώτερες απ’ τις αντίστοιχες των γηγενών κατοίκων. Μία από τις πιθανές αιτίες για το συγκεκριμένο φαινόμενο ήταν ότι οι πρόσφυγες δε διέθεταν ακόμη κατοικίες μόνιμες, οι οποίες μπορούσαν να διασφαλίσουν υγιεινές συνθήκες διαβίωσης :
Πίνακας 11 Νοσηρότητα στο νομό Ροδόπης (%)
Έτος Γηγενείς Πρόσφυγες Μ.Ο.
1923 40 70,93 55,46
1924 41,66 60,83 51,24
Κατά τα έτη 1921 – 1924 οι επιδημίες της ελονοσίας συνεχίστηκαν με τάσεις αύξησης της έντασής τους. Από το 1925 και κατά τα έτη 1926 και 1927 η ελονοσία βρισκόταν σε ύφεση, αλλά επιδεινώθηκε πάλι η κατάσταση το 1928 και το 1930 .
Για την αντιμετώπιση των παραπάνω μολυσματικών ασθενειών αλλά και των υπόλοιπων προβλημάτων υγείας λειτουργούσε στην Ξάνθη ένα Δημοτικό Νοσοκομείο, ένα ιατρείο αφροδισίων νοση¬μάτων, δύο χειρουργικές κλινικές, ιατρείο οφθαλμολογικό, μικροβιολογικό εργαστήριο και, τέλος, ιατρείο για την ιατρική περίθαλψη των καπνεργατών του Ταμείου Ασφαλίσεως Καπνεργατών .
Στην επαρχία της Ξάνθης εργάζονταν 52 γιατροί, εκ των οποίων οι 34 στην Ξάνθη, 6 σε ημιαστικά κέντρα (Γενησσαία και Άβδηρα) και 12 στα διάφορα χωριά της περιφέρειας. Επίσης λειτουργούσαν στην Ξάνθη 12 φαρμακεία .
Πέρα όμως από την κρατική ή ιδιωτική πρωτοβουλία για την υγεία του γηγενούς και προσφυγικού πληθυσμού η επαρχία της Ξάνθης είχε ανάγκη από αποξηραντικά έργα. Ο χείμαρρος της πόλης (σημ. Κόσσυνθος) και το έλος της Γκιζέλας, εκτός των εκτάσεων που κάλυπταν, προσέφεραν εύφορο έδαφος για τη διάδοση της ελονοσίας, πράγμα που καθιστούσε επιβεβλημένη την αλλαγή του ρου του χειμάρρου καθώς και την αποξήρανση του έλους .
Ωστόσο, τα έργα που θα μπορούσαν να συνδράμουν στην αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής των κατοίκων της επαρχίας της Ξάνθης ήταν λιγοστά :
Προ της εκδηλώσεως της καπνικής κρίσεως το μεγαλύτερον ποσοστόν των εσόδων διετίθετο κυρίως διά την ανέγερσιν ωραίων και επιβλητικών κοινοτικών καταστημάτων πρωτίστως, ακολούθως δε σχολείων. Σοβαρόν επίσης ποσόν εξόδων απετέλουν και τα έξοδα διοικήσεως δεδομένου ότι τότε και οι οργανισμοί αυτοί ήσαν κέντρα κομματικών εκμεταλλεύσεων.
Ελάχιστα εξ αυτών εξόδευον δια τον φωτισμόν των χωρίων…, την καθαριότητα των δρόμων. Συμπτωματικώς ενίοτε οι κάτοικοι των χωρίων δια προσωπικής εργασίας προέβαινον εις την επισκευήν των δρόμων των χωρίων των.
Η τοπική αυτοδιοίκηση στην επαρχία Ξάνθης δεν ήταν δυνατό να χρηματοδοτήσει τα πολλά, αλλά καταλυτικά έργα, που ήταν απαραίτητα για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής. Η έλλειψη χρημάτων, η ανοργάνωτη κατασπατάληση των υπαρχόντων πόρων και η ανάγκη να δοθεί σημασία στην ίδια την ζωή των προσφύγων και όχι στις συνθήκες διαβίωσης αποτέλεσαν μερικές από τις αιτίες της κακοδιοίκησης. Οι άνθρωποι με άλλα λόγια πέθαιναν στο δρόμο – τουλάχιστον τους πρώτους μήνες – κι αυτό ήταν ανασταλτικό για τις αποφάσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης, που αφορούσαν στην κατασκευή έργων για την αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής των προσφύγων. Κύριο μέλημα ήταν η ίδια η ζωή :
Ελαχίστην πράγματι μέριμναν οι δημοτικοί και κοινοτικοί άρχοντες καταβάλλουσι δια την βελτίωσιν της διαβιώσεως των κατοίκων. H αποχέτευσις των υδάτων, η ύδρευσις, η καθαριότης κλπ θεωρούνται ως περιτταί πολυτέλειαι. Αλλά και αν εκτελούνται ακόμη γίνονται δι’ εντυπωσιακούς μάλλον σκοπούς, ή δια την επίτευξιν πραγματικής υγιεινολογικής βελτιώσεως.
Ύδρευση
Το ζήτημα της ύδρευσης – σε αντίθεση με τα παραπάνω – απασχολούσε όλους τους κατοίκους της περιοχής. Η πόλη της Ξάνθης και τα περισσότερα χωριά αντιμετώπιζαν πρόβλημα ύδρευσης λόγω των ανθυγιεινών συνθηκών περισυλλογής και μεταφοράς του νερού :
... Δεν θα ελησμονήθη το μαρτύριον των δημοτών κατά την εποχήν εκείνην, εκ της λει-ψυδρίας, οίτινες εν απογνώσει συνεπλέκοντο εις ομηρικάς και δι’ ομηρικών όντως μέσων μάχας δια την απόκτησιν ολίγων λίτρων ύδατος ...
Ελάχιστα από τα έσοδα των δήμων και των κοινοτήτων χρησιμοποιούνταν για την συντήρηση αυτών των έργων υδρεύσεως που κατασκευάστηκαν από την Ε.Α.Π. ή για την κατασκευήν νέων .
Μόλις μετά το 1925 επί δημαρχίας Ευριπίδη Χασιρτζόγλου όλοι οι πήλινοι υδροσωλήνες του παλαιού υδραγωγείου αντικαταστάθηκαν από νέους σωλήνες από χυτοσίδηρο και κατασκευάστηκε νέο υδραγωγείο, το οποίο παρείχε ύδρευση στη νέα πόλη – προσφυ¬γικοί συνοικισμοί – και 200 νέες Δημοτικές κρήνες .
Παρασκευή 29 Οκτωβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Κτηνοτροφία
Ο αριθμός των ιδιόκτητων ζώων των προσφύγων – χωρίς να συμπεριλαμβάνονται τα ζώα που παραχωρήθηκαν στους πρόσφυγες από την Ε.Α.Π. – ανήλθε σε 196.265 ζώα μικρά και μεγάλα, εκ των οποίων τα 112.397 μεταφέρθηκαν απ’ αυτούς κατά την εκκένωση της Αν. Θράκης και μερικά τα μετέφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από την Βουλγαρία. Τα υπόλοιπα 83.868 αγοράσθηκαν απ’ ευθείας από τους πρόσφυγες μέχρι το 1929 [1].
Οι επείγουσες ανάγκες και η έλλειψη μεγάλων χρηματικών πόρων απέτρεψαν την Ε.Α.Π. από τη χορήγηση εκλεκτών ποικιλιών ζώων στους πρόσφυγες. Συγκεκριμένα παραχωρήθηκαν 414 ζώα αξίας 1.830.780 δρχ. Τα περισσότερα από αυτά προέρχονταν από τη Βουλγαρία και ήταν της ίδιας ποικιλίας με αυτά που είχαν ήδη οι πρόσφυγες.
Η συνδρομή της Ε.Α.Π. στην ανάπτυξη της κτηνοτροφίας συνεχίστηκε και με την ίδρυση του ζωοτεχνικού σταθμού. Κάθε προσφυγική οικογένεια διέθετε στην ύπαιθρο μεγάλο αριθμό ζώων, ωστόσο λόγω της επεκτάσεως των καλλιεργούμενων εκτάσεων και της έλλειψης εκτεταμένων βοσκοτόπων η εντατική κτηνοτροφία βρισκόταν σε μια συνεχή πτώση. Γενικά, η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας βρισκόταν σε σχέση αντιστρόφως ανάλογη με την επέκταση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων.
Αλιεία, ναυτιλιακή κίνηση
Η αλιεία στην επαρχία της Ξάνθης ήταν από τους τομείς με τη μικρότερη ανάπτυξη. Το λιμάνι του Πόρτο – Λάγο, αν και ήταν το επίνειο της επαρχίας, είχε ανάγκη από λιμενικά και εμβαθυντικά έργα και για το λόγο αυτό η κίνησή του ήταν ιδιαίτερα περιορισμένη[2].
Ώθηση για την εκμετάλλευση του υγρού στοιχείου της επαρχίας και παράλληλη φορολόγηση των εσόδων δόθηκε από τον οικονομικό έφορο Ξάνθης, Ε. Φραγκάκο, το 1922[3]:
Ο Οικ. Έφορος Ξάνθης διακηρύττει ότι εκτίθεται εις πλειοδοτικήν δημοπρασίαν ενοικιάσεως διετούς δια τα έτη 1923 και 1924 το δικαίωμα αλιείας 20% επί των αλιευομένων ιχθύων της παραλίας Πόρτο-Λάγο μέχρι των εκβολών του Νέστου. Αι δημοπρασίαι άρχονται από της 4 Ιανουαρίου εν Ξάνθη. Οι κεφαλαιώδεις και σπουδαιότεροι όροι της ενοικιάσεως αναφέρονται εις σχετικήν διακήρυξίν μου, ήτις εστάλη προς τους δημάχρους Θεσσαλονίκης, Καβάλλας, Αλεξανδρουπόλεως και Κομοτινής, όπου δύνανται να απευθυνθώσιν οι ενδιαφερόμενοι ως και εις τα γραφεία της οικονομικής εφορείας Ξάνθης.
Εν Ξάνθη τη 31 Δεκεμβρίου 1922
Ο Οικ. Έφορος Ξάνθης
Ε. Φραγκάκος.
Η λιμνοθάλασσα της Βιστωνίδας μπορούσε να γίνει αντικείμενο αλιευτικής εκμετάλλευσης, πράγμα που γρήγορα συνειδητοποίησε το ελληνικό κράτος παρέχοντας ελαφρύνσεις και προνόμια[4]:
Η χρυσοφόρος ιχθυοτρόφος λίμνη «Μπορού» παρά το Πόρτο-Λάγο εκτίθεται εις πλειοδοτικήν δημοπρασίαν ενοικιάσεως κατά τας κάτωθι διακρίσεις:
Α) Ενοικιάζεται συνολικώς δια μίαν πενταετίαν το αποκλειστικόν δικαίωμα αλιείας εν τοις ιχθυοτροφείοις και τη Λίμνη ολοκλήρω.
Β) Συγχρόνως διεξαχθήσονται δημοπρασίαι και τμηματικής ενοικιάσεως δια μίαν τριετίαν 1) του αποκλειστικού δικαιώματος αλιείας εν τοις ιχθυοτροφείοις και 2) του φόρου 20% εν τω εσωτερικώ της λίμνης.
Αι δημοπρασίαι θέλουσι λάβει χώρα εν Ξάνθη την 11ην Μαρτίου ε. έ. κατά το άρτι τεθέν εν ισχύι ημερολόγιον.
Δια πλείονας πληροφορίας ως και δι’ αποστολήν εντύπων διακηρύξεων δύναται πας βουλόμενος να αποταθή εις Γενικήν Διοίκησιν Θράκης – Διεύθυνσιν Οικονομικών Υπηρεσιών εις του Υπουργείον της Εθνικής Οικονομίας, Τμήμα αλιείας και εις απάσας τας Νομαρχίας του Κράτους.
Ο Γενικός Διοικητής
Σπ. Δάσιος.
Οι προσπάθειες για αλιευτική εγκατάσταση όμως απέτυχαν με αποτέλεσμα να μειωθούν οι θέσεις εργασίας και γενικότερα να ανακοπεί μια αναπτυξιακή πορεία της περιοχής, πράγμα που είχε επισημάνει ο Α. Μιχαλακόπουλος[5]:
Θα ηδύνατο, ασφαλώς, να επιτύχη μια συστηματική εγκατάστασις συνεταιρισμού αλιέων, υπό ειδικού δειυθυνομένη. Και η ιχθυοπαραγωγή θα ηύξανε σημαντικώς, συντελούσα εις την ευθηνίαν του βίου, και επιστημονικώτερον θα διεξήγετο και 100 – 200 οικογένειαι θα εύρισκον επαρκή πόρον ζωής.
Μόνο στο τέλος της δεκαετίας του 1920 και με την επιχορήγηση των δήμων Ξάνθης και Κομοτηνής προσέγγιζε μία φορά την εβδομάδα το φορτηγό πλοίο «Ένωσις». Παράλληλη υπήρξε και η ανέγερση λιμενικών αποθηκών και η ίδρυση ναυτικού πρακτορείου[6].
[1] Για την κτηνοτροφία αποκλειστική πηγή αποτέλεσε ο Παπαδόπουλος, ό.π., σσ. 168-169.
[2] Γενική Διεύθυνσις Θράκης, ό.π., σ. 262.
[3] Μακεδονία, 6/1/23.
[4] Μακεδονία, 15/2/23.
[5] Μιχαλακόπουλος, ό.π., σ. 608.
[6] Γενική Διεύθυνσις Θράκης, ό.π., σ. 262.
Ο αριθμός των ιδιόκτητων ζώων των προσφύγων – χωρίς να συμπεριλαμβάνονται τα ζώα που παραχωρήθηκαν στους πρόσφυγες από την Ε.Α.Π. – ανήλθε σε 196.265 ζώα μικρά και μεγάλα, εκ των οποίων τα 112.397 μεταφέρθηκαν απ’ αυτούς κατά την εκκένωση της Αν. Θράκης και μερικά τα μετέφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από την Βουλγαρία. Τα υπόλοιπα 83.868 αγοράσθηκαν απ’ ευθείας από τους πρόσφυγες μέχρι το 1929 [1].
Οι επείγουσες ανάγκες και η έλλειψη μεγάλων χρηματικών πόρων απέτρεψαν την Ε.Α.Π. από τη χορήγηση εκλεκτών ποικιλιών ζώων στους πρόσφυγες. Συγκεκριμένα παραχωρήθηκαν 414 ζώα αξίας 1.830.780 δρχ. Τα περισσότερα από αυτά προέρχονταν από τη Βουλγαρία και ήταν της ίδιας ποικιλίας με αυτά που είχαν ήδη οι πρόσφυγες.
Η συνδρομή της Ε.Α.Π. στην ανάπτυξη της κτηνοτροφίας συνεχίστηκε και με την ίδρυση του ζωοτεχνικού σταθμού. Κάθε προσφυγική οικογένεια διέθετε στην ύπαιθρο μεγάλο αριθμό ζώων, ωστόσο λόγω της επεκτάσεως των καλλιεργούμενων εκτάσεων και της έλλειψης εκτεταμένων βοσκοτόπων η εντατική κτηνοτροφία βρισκόταν σε μια συνεχή πτώση. Γενικά, η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας βρισκόταν σε σχέση αντιστρόφως ανάλογη με την επέκταση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων.
Αλιεία, ναυτιλιακή κίνηση
Η αλιεία στην επαρχία της Ξάνθης ήταν από τους τομείς με τη μικρότερη ανάπτυξη. Το λιμάνι του Πόρτο – Λάγο, αν και ήταν το επίνειο της επαρχίας, είχε ανάγκη από λιμενικά και εμβαθυντικά έργα και για το λόγο αυτό η κίνησή του ήταν ιδιαίτερα περιορισμένη[2].
Ώθηση για την εκμετάλλευση του υγρού στοιχείου της επαρχίας και παράλληλη φορολόγηση των εσόδων δόθηκε από τον οικονομικό έφορο Ξάνθης, Ε. Φραγκάκο, το 1922[3]:
Ο Οικ. Έφορος Ξάνθης διακηρύττει ότι εκτίθεται εις πλειοδοτικήν δημοπρασίαν ενοικιάσεως διετούς δια τα έτη 1923 και 1924 το δικαίωμα αλιείας 20% επί των αλιευομένων ιχθύων της παραλίας Πόρτο-Λάγο μέχρι των εκβολών του Νέστου. Αι δημοπρασίαι άρχονται από της 4 Ιανουαρίου εν Ξάνθη. Οι κεφαλαιώδεις και σπουδαιότεροι όροι της ενοικιάσεως αναφέρονται εις σχετικήν διακήρυξίν μου, ήτις εστάλη προς τους δημάχρους Θεσσαλονίκης, Καβάλλας, Αλεξανδρουπόλεως και Κομοτινής, όπου δύνανται να απευθυνθώσιν οι ενδιαφερόμενοι ως και εις τα γραφεία της οικονομικής εφορείας Ξάνθης.
Εν Ξάνθη τη 31 Δεκεμβρίου 1922
Ο Οικ. Έφορος Ξάνθης
Ε. Φραγκάκος.
Η λιμνοθάλασσα της Βιστωνίδας μπορούσε να γίνει αντικείμενο αλιευτικής εκμετάλλευσης, πράγμα που γρήγορα συνειδητοποίησε το ελληνικό κράτος παρέχοντας ελαφρύνσεις και προνόμια[4]:
Η χρυσοφόρος ιχθυοτρόφος λίμνη «Μπορού» παρά το Πόρτο-Λάγο εκτίθεται εις πλειοδοτικήν δημοπρασίαν ενοικιάσεως κατά τας κάτωθι διακρίσεις:
Α) Ενοικιάζεται συνολικώς δια μίαν πενταετίαν το αποκλειστικόν δικαίωμα αλιείας εν τοις ιχθυοτροφείοις και τη Λίμνη ολοκλήρω.
Β) Συγχρόνως διεξαχθήσονται δημοπρασίαι και τμηματικής ενοικιάσεως δια μίαν τριετίαν 1) του αποκλειστικού δικαιώματος αλιείας εν τοις ιχθυοτροφείοις και 2) του φόρου 20% εν τω εσωτερικώ της λίμνης.
Αι δημοπρασίαι θέλουσι λάβει χώρα εν Ξάνθη την 11ην Μαρτίου ε. έ. κατά το άρτι τεθέν εν ισχύι ημερολόγιον.
Δια πλείονας πληροφορίας ως και δι’ αποστολήν εντύπων διακηρύξεων δύναται πας βουλόμενος να αποταθή εις Γενικήν Διοίκησιν Θράκης – Διεύθυνσιν Οικονομικών Υπηρεσιών εις του Υπουργείον της Εθνικής Οικονομίας, Τμήμα αλιείας και εις απάσας τας Νομαρχίας του Κράτους.
Ο Γενικός Διοικητής
Σπ. Δάσιος.
Οι προσπάθειες για αλιευτική εγκατάσταση όμως απέτυχαν με αποτέλεσμα να μειωθούν οι θέσεις εργασίας και γενικότερα να ανακοπεί μια αναπτυξιακή πορεία της περιοχής, πράγμα που είχε επισημάνει ο Α. Μιχαλακόπουλος[5]:
Θα ηδύνατο, ασφαλώς, να επιτύχη μια συστηματική εγκατάστασις συνεταιρισμού αλιέων, υπό ειδικού δειυθυνομένη. Και η ιχθυοπαραγωγή θα ηύξανε σημαντικώς, συντελούσα εις την ευθηνίαν του βίου, και επιστημονικώτερον θα διεξήγετο και 100 – 200 οικογένειαι θα εύρισκον επαρκή πόρον ζωής.
Μόνο στο τέλος της δεκαετίας του 1920 και με την επιχορήγηση των δήμων Ξάνθης και Κομοτηνής προσέγγιζε μία φορά την εβδομάδα το φορτηγό πλοίο «Ένωσις». Παράλληλη υπήρξε και η ανέγερση λιμενικών αποθηκών και η ίδρυση ναυτικού πρακτορείου[6].
[1] Για την κτηνοτροφία αποκλειστική πηγή αποτέλεσε ο Παπαδόπουλος, ό.π., σσ. 168-169.
[2] Γενική Διεύθυνσις Θράκης, ό.π., σ. 262.
[3] Μακεδονία, 6/1/23.
[4] Μακεδονία, 15/2/23.
[5] Μιχαλακόπουλος, ό.π., σ. 608.
[6] Γενική Διεύθυνσις Θράκης, ό.π., σ. 262.
Πέμπτη 21 Οκτωβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Αναδιανομή εκτάσεων
Σύμφωνα και με το άρθρο 14 της συνθήκης της Λωζάννης κάθε πρόσφυγας δικαιούνταν από τη χώρα εγκατάστασής του περιουσία ίσης αξίας και της ίδιας φύσεως με αυτήν που εγκατέλειψε στη χώρα προέλευσής[1]. Το ελληνικό κράτος και για λόγους τάξεως και αρμονίας προσέφερε εκτάσεις γης στους πρόσφυγες. Έτσι μετά την εφαρμογή του Ν.Δ. της 4 Ιανουαρίου 1923 «περί αναγκαστικής απαλλοτριώσεως των μεγάλων ιδιοκτησιών δια την εγκατάστασιν των προσφύγων» μέχρι την υπογραφή του ελληνοτουρκικού συμφώνου φιλίας το 1928 τα περισσότερα τσιφλίκια της περιοχής της Ξάνθης, που απαλλοτριώθηκαν, αγοράσθηκαν από το Ελληνικό Δημόσιο, παραχωρήθηκαν κατόπιν στην Ε.Α.Π. και διανεμήθηκαν στους πρόσφυγες ή και στους γηγενείς που διέθεταν ελάχιστη ιδιοκτησία. Στη διανομή περιλήφθηκαν και πολλές δημόσιες – κοινοτικές εκτάσεις, για τις οποίες δεν καταβλήθηκε καμία αποζημίωση[2].
Επίσης, όπως συνέβη και στην υπόλοιπη Θράκη, οι εκτάσεις των μουσουλμάνων απαλλοτριώνονταν μόνο με τη συγκατάθεση του ιδιοκτήτη, αφού σύμφωνα με το 16ο άρθρο της συνθήκης της Λωζάννης[3]
Ουδέν εμπόδιον θέλει παρεμβληθή δια την παρά των κατοίκων, των δυνάμει του άρθρου 2 εξαιρουμένων της ανταλλαγής τμημάτων, ελευθέραν άσκησιν του δικαιώματος αυτών όπως παραμείνωσιν εκεί ή επιστρέψωσιν και απολαμβάνωσιν ακωλύτως της ελευθερίας των και των δικαιωμάτων αυτών ιδιοκτησίας εν Τουρκία και εν Ελλάδι. Η διάταξις αύτη δεν θέλει προβληθή ως λόγος παρεμποδίσεως της ελευθέρας αποξενώσεως της περιουσίας της ανηκούσης εις τους κατοίκους των ειρημένων τμημάτων των εξαιρουμένων της ανταλλαγής ως και της εκούσιας αναχωρήοεως εκείνων εκ των κατοίκων τούτων, οίτινες επιθυμούσι να εγκαταλείψωσι την Τουρκίαν ή την Ελλάδα.
Αντ’ αυτών υπήρχαν οι εκτάσεις των Βουλγάρων, που είχαν ανταλλαχθεί σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϋγύ[4]:
Πίνακας 8 Προέλευση και έκταση των παραχωρηθέντων στους πρόσφυγες εκτάσεων
Προέλευση των εκτάσεων
Στρέμματα
Ανταλλάξιμων Τουρκικών
1280
Ανταλλάξιμων Βουλγαρικών
469
Απαλλοτριώσεις
102809
Επιτάξεις
17300
Δημοσίου
27570
Άλλες κατηγορίες
11221
Σύνολο
160649
Πέρα από τις βουλγαρικές εκτάσεις, οι οποίες δεν ήταν άλλωστε μεγάλες σ’ έκταση, το μεγαλύτερο τμήμα των παραχωρηθέντων στους πρόσφυγες εκτάσεων προήλθε απ’ τις απαλλοτριώσεις. Οι τελευταίες πιθανώς να έβλαψαν τους παλιούς ιδιοκτήτες, αλλά εξίσου πιθανό είναι να τους ωφέλησαν μεγαλώνοντας τις περιουσίες τους. Για παράδειγμα άγνωστο παραμένει ποιοι ήταν οι παλαιοί ιδιοκτήτες, πόσα στρέμματά τους απαλλοτριώθηκαν και πόσα χρήματα ήταν η αποζημίωσή τους.
Ανεξάρτητα από τα παραπάνω, η επιτάχυνση της αγροτικής μεταρρύθμισης λόγω της εγκαταστάσεως των προσφύγων προκάλεσε την αναδιανομή των γαιών και τη ριζική αλλαγή των γαιοκτητικών συνθηκών:
Πίνακας 9 Κατανομή εκτάσεων μετά την αναδιανομή
Ιδιοκτησίες
Στρεμματα
3
3000 – 4000
2
2000 – 3000
2
1000 – 2000
5
300 – 1000
50
100 – 300
Όλη η υπόλοιπη καλλιεργήσιμη έκταση χωρίστηκε σε ιδιοκτησίες και κλήρους 1-5 μέχρι 100 στρεμμάτων[5].
Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα δεν εξαφανίστηκε η γαιοκτητική ελίτ, καθώς 62 ιδιοκτήτες κατείχαν περίπου 40000 στρέμματα, ενώ οι υπόλοιποι ιδιοκτήτες – γηγενείς και πρόσφυγες – μοιράζονταν 120000 στρέμματα. Γενικώς, για τους πρόσφυγες και τους γηγενείς σ’ ολόκληρη την περιφέρεια της πεδιάδας της Ξάνθης κατά μέσον όρο αναλογούσαν κατά οικογένεια γύρω στα 28 έως 33 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Βάσει των δεδομένων της Τοπογραφικής Υπηρεσίας επί 39 προσφυγικών συνοικισμών σε 3265 κληρούχους διανεμήθηκαν κλήροι εκτάσεως 128202 στρεμμάτων. Αναλογούσε κατά κληρούχο έκταση 39 στρεμμάτων, μάλλον μεγαλύτερη της μέσης αναλογίας επί του συνόλου του γεωργικού πληθυσμού[6].
Εξαιτίας της φύσης του εδάφους η ποιότητα της παραχωρούμενης έκτασης διέφερε από περιοχή σε περιοχή, προκαθορίζοντας ουσιαστικά τη γονιμότητα της γης και τα κέρδη των αγροτών. Ο πίνακας καταδεικνύει ότι λιγότερες από τις μισές εκτάσεις ήταν άμεσα καλλιεργήσιμες, ενώ οι υπόλοιπες είτε δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν είτε έπρεπε να γίνουν αποστραγγιστικά έργα[7]:
Πίνακας 10 Ποιότητα εκτάσεων που παραχωρήθηκαν στους πρόσφυγες
Εκτάσεις που παραχωρήθηκαν
Στρέμματα
Πρώιμες και όψιμες
53649
Χέρσες και εν αγραναπαύσει
18500
Ορεινές ή πετρώδεις
53300
Βαλτώδεις
35200
Σύνολο
160649
Ωστόσο, η ελληνική κοινωνία δε διέθετε τις προϋποθέσεις, ώστε να ενσωματώσει άμεσα τους πρόσφυγες και ιδιαίτερα αυτούς που εγκαταστάθηκαν στην ύπαιθρο, καθώς η διαδικασία διανομής αποπερατώθηκε μόλις το 1933. Έτσι πολλοί πρόσφυγες μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία δε διέθεταν ιδιοκτησία και αυτό λειτουργούσε ανασταλτικά στην πλήρη αποδοχή της εγκατάστασής τους στην Ελλάδα. Ειδικά για την περιοχή της Ξάνθης δεν υπάρχουν στοιχεία για το χρόνο, που ολοκληρώθηκε η διανομή εκτάσεων, ωστόσο, αν ληφθεί υπόψη ότι η «Απολογία του έργου της Γενικής Διοίκησης Θράκης του 1931» που έχει διασωθεί, αφορά όχι μόνο το 1931 αλλά και όλη τη δεκαετία από το 1922, ίσως να πρόκειται για τη γενική καταγραφή του ολοκληρωμένου πλέον έργου της Γενικής Διοικήσεως στο θέμα των προσφύγων. Ήδη βέβαια απ’ το 1928 ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, εκφραστής και υποστηρικτής των προσφυγικών θέσεων στην πολιτική στηλίτευε την καθυστέρηση της διανομής γαιών στους πρόσφυγες[8]:
Εκ των πρωτευόντων έργων πρέπει να είναι η οριστική εις τους εγακτασταθέντας διανομή των απαλλοτριωθέντων κτημάτων και η ταχεία αποζημίωσις των αγροτών προσφύγων. Η συνείδησις του αγρότου ότι κατέχει κατά κυριότητα οριστικήν πλέον και αμετάκλητον το τεμάχιον γης, όπερ καλλιεργεί, και ότι εκανόνισε τα προς την Ε.Α.Π. χρέη του, θα τον ενθαρρύνη εις ανάπτυξιν της καλλιεργείας του και εις την βελτίωσιν των μεθόδων και των ειδών αυτής.
[1] Υπουργείο Εξωτερικών, ό.π.
[2] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 107.
[3] Υπουργείο Εξωτερικών, ό.π.
[4] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 166.
[5] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 107.
[6] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σσ. 111-112.
[7] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 166.
[8] Μιχαλακόπουλος, ό.π., σ. 609.
Σύμφωνα και με το άρθρο 14 της συνθήκης της Λωζάννης κάθε πρόσφυγας δικαιούνταν από τη χώρα εγκατάστασής του περιουσία ίσης αξίας και της ίδιας φύσεως με αυτήν που εγκατέλειψε στη χώρα προέλευσής[1]. Το ελληνικό κράτος και για λόγους τάξεως και αρμονίας προσέφερε εκτάσεις γης στους πρόσφυγες. Έτσι μετά την εφαρμογή του Ν.Δ. της 4 Ιανουαρίου 1923 «περί αναγκαστικής απαλλοτριώσεως των μεγάλων ιδιοκτησιών δια την εγκατάστασιν των προσφύγων» μέχρι την υπογραφή του ελληνοτουρκικού συμφώνου φιλίας το 1928 τα περισσότερα τσιφλίκια της περιοχής της Ξάνθης, που απαλλοτριώθηκαν, αγοράσθηκαν από το Ελληνικό Δημόσιο, παραχωρήθηκαν κατόπιν στην Ε.Α.Π. και διανεμήθηκαν στους πρόσφυγες ή και στους γηγενείς που διέθεταν ελάχιστη ιδιοκτησία. Στη διανομή περιλήφθηκαν και πολλές δημόσιες – κοινοτικές εκτάσεις, για τις οποίες δεν καταβλήθηκε καμία αποζημίωση[2].
Επίσης, όπως συνέβη και στην υπόλοιπη Θράκη, οι εκτάσεις των μουσουλμάνων απαλλοτριώνονταν μόνο με τη συγκατάθεση του ιδιοκτήτη, αφού σύμφωνα με το 16ο άρθρο της συνθήκης της Λωζάννης[3]
Ουδέν εμπόδιον θέλει παρεμβληθή δια την παρά των κατοίκων, των δυνάμει του άρθρου 2 εξαιρουμένων της ανταλλαγής τμημάτων, ελευθέραν άσκησιν του δικαιώματος αυτών όπως παραμείνωσιν εκεί ή επιστρέψωσιν και απολαμβάνωσιν ακωλύτως της ελευθερίας των και των δικαιωμάτων αυτών ιδιοκτησίας εν Τουρκία και εν Ελλάδι. Η διάταξις αύτη δεν θέλει προβληθή ως λόγος παρεμποδίσεως της ελευθέρας αποξενώσεως της περιουσίας της ανηκούσης εις τους κατοίκους των ειρημένων τμημάτων των εξαιρουμένων της ανταλλαγής ως και της εκούσιας αναχωρήοεως εκείνων εκ των κατοίκων τούτων, οίτινες επιθυμούσι να εγκαταλείψωσι την Τουρκίαν ή την Ελλάδα.
Αντ’ αυτών υπήρχαν οι εκτάσεις των Βουλγάρων, που είχαν ανταλλαχθεί σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϋγύ[4]:
Πίνακας 8 Προέλευση και έκταση των παραχωρηθέντων στους πρόσφυγες εκτάσεων
Προέλευση των εκτάσεων
Στρέμματα
Ανταλλάξιμων Τουρκικών
1280
Ανταλλάξιμων Βουλγαρικών
469
Απαλλοτριώσεις
102809
Επιτάξεις
17300
Δημοσίου
27570
Άλλες κατηγορίες
11221
Σύνολο
160649
Πέρα από τις βουλγαρικές εκτάσεις, οι οποίες δεν ήταν άλλωστε μεγάλες σ’ έκταση, το μεγαλύτερο τμήμα των παραχωρηθέντων στους πρόσφυγες εκτάσεων προήλθε απ’ τις απαλλοτριώσεις. Οι τελευταίες πιθανώς να έβλαψαν τους παλιούς ιδιοκτήτες, αλλά εξίσου πιθανό είναι να τους ωφέλησαν μεγαλώνοντας τις περιουσίες τους. Για παράδειγμα άγνωστο παραμένει ποιοι ήταν οι παλαιοί ιδιοκτήτες, πόσα στρέμματά τους απαλλοτριώθηκαν και πόσα χρήματα ήταν η αποζημίωσή τους.
Ανεξάρτητα από τα παραπάνω, η επιτάχυνση της αγροτικής μεταρρύθμισης λόγω της εγκαταστάσεως των προσφύγων προκάλεσε την αναδιανομή των γαιών και τη ριζική αλλαγή των γαιοκτητικών συνθηκών:
Πίνακας 9 Κατανομή εκτάσεων μετά την αναδιανομή
Ιδιοκτησίες
Στρεμματα
3
3000 – 4000
2
2000 – 3000
2
1000 – 2000
5
300 – 1000
50
100 – 300
Όλη η υπόλοιπη καλλιεργήσιμη έκταση χωρίστηκε σε ιδιοκτησίες και κλήρους 1-5 μέχρι 100 στρεμμάτων[5].
Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα δεν εξαφανίστηκε η γαιοκτητική ελίτ, καθώς 62 ιδιοκτήτες κατείχαν περίπου 40000 στρέμματα, ενώ οι υπόλοιποι ιδιοκτήτες – γηγενείς και πρόσφυγες – μοιράζονταν 120000 στρέμματα. Γενικώς, για τους πρόσφυγες και τους γηγενείς σ’ ολόκληρη την περιφέρεια της πεδιάδας της Ξάνθης κατά μέσον όρο αναλογούσαν κατά οικογένεια γύρω στα 28 έως 33 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Βάσει των δεδομένων της Τοπογραφικής Υπηρεσίας επί 39 προσφυγικών συνοικισμών σε 3265 κληρούχους διανεμήθηκαν κλήροι εκτάσεως 128202 στρεμμάτων. Αναλογούσε κατά κληρούχο έκταση 39 στρεμμάτων, μάλλον μεγαλύτερη της μέσης αναλογίας επί του συνόλου του γεωργικού πληθυσμού[6].
Εξαιτίας της φύσης του εδάφους η ποιότητα της παραχωρούμενης έκτασης διέφερε από περιοχή σε περιοχή, προκαθορίζοντας ουσιαστικά τη γονιμότητα της γης και τα κέρδη των αγροτών. Ο πίνακας καταδεικνύει ότι λιγότερες από τις μισές εκτάσεις ήταν άμεσα καλλιεργήσιμες, ενώ οι υπόλοιπες είτε δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν είτε έπρεπε να γίνουν αποστραγγιστικά έργα[7]:
Πίνακας 10 Ποιότητα εκτάσεων που παραχωρήθηκαν στους πρόσφυγες
Εκτάσεις που παραχωρήθηκαν
Στρέμματα
Πρώιμες και όψιμες
53649
Χέρσες και εν αγραναπαύσει
18500
Ορεινές ή πετρώδεις
53300
Βαλτώδεις
35200
Σύνολο
160649
Ωστόσο, η ελληνική κοινωνία δε διέθετε τις προϋποθέσεις, ώστε να ενσωματώσει άμεσα τους πρόσφυγες και ιδιαίτερα αυτούς που εγκαταστάθηκαν στην ύπαιθρο, καθώς η διαδικασία διανομής αποπερατώθηκε μόλις το 1933. Έτσι πολλοί πρόσφυγες μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία δε διέθεταν ιδιοκτησία και αυτό λειτουργούσε ανασταλτικά στην πλήρη αποδοχή της εγκατάστασής τους στην Ελλάδα. Ειδικά για την περιοχή της Ξάνθης δεν υπάρχουν στοιχεία για το χρόνο, που ολοκληρώθηκε η διανομή εκτάσεων, ωστόσο, αν ληφθεί υπόψη ότι η «Απολογία του έργου της Γενικής Διοίκησης Θράκης του 1931» που έχει διασωθεί, αφορά όχι μόνο το 1931 αλλά και όλη τη δεκαετία από το 1922, ίσως να πρόκειται για τη γενική καταγραφή του ολοκληρωμένου πλέον έργου της Γενικής Διοικήσεως στο θέμα των προσφύγων. Ήδη βέβαια απ’ το 1928 ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, εκφραστής και υποστηρικτής των προσφυγικών θέσεων στην πολιτική στηλίτευε την καθυστέρηση της διανομής γαιών στους πρόσφυγες[8]:
Εκ των πρωτευόντων έργων πρέπει να είναι η οριστική εις τους εγακτασταθέντας διανομή των απαλλοτριωθέντων κτημάτων και η ταχεία αποζημίωσις των αγροτών προσφύγων. Η συνείδησις του αγρότου ότι κατέχει κατά κυριότητα οριστικήν πλέον και αμετάκλητον το τεμάχιον γης, όπερ καλλιεργεί, και ότι εκανόνισε τα προς την Ε.Α.Π. χρέη του, θα τον ενθαρρύνη εις ανάπτυξιν της καλλιεργείας του και εις την βελτίωσιν των μεθόδων και των ειδών αυτής.
[1] Υπουργείο Εξωτερικών, ό.π.
[2] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 107.
[3] Υπουργείο Εξωτερικών, ό.π.
[4] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 166.
[5] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 107.
[6] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σσ. 111-112.
[7] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 166.
[8] Μιχαλακόπουλος, ό.π., σ. 609.
Δευτέρα 18 Οκτωβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Αποκατάσταση προσφύγων
Πέρα όμως από τα πολιτικά ζητήματα, βασικό μέλημα της Ξάνθης ήταν η αποκατάσταση των προσφύγων, οι οποίοι υπολογίζονται γύρω στους 20000 με 30000 ανθρώπους με αποτέλεσμα περίπου την αύξηση του πληθυσμού στην περιοχή κατά περίπου 40%. Τα προβλήματα που ανέκυψαν μετά τη μικρασιατική καταστροφή ήταν τεράστια για την Ξάνθη, διότι, ενώ ήταν «μια κατεστραμμένη πόλη, που είχε βγει πρόσφατα από μια ξενική κατοχή και προσπαθούσε ν’ αποκαταστήσει τους δικούς της κατοίκους, που επέστρεφαν στις εστίες τους μετά τη βουλγαρική κατοχή, ήταν υποχρεωμένη να βρει στέγη, δουλειά, χωράφια για ένα προσφυγικό πληθυσμό ισάριθμο με το δικό της»[1].
Στέγαση
Βασικό μέλημα της ελληνικής κυβέρνησης αλλά και των τοπικών αρχών μετά την εισροή των προσφύγων στην Ξάνθη ήταν η στέγαση και η σίτιση του νέου αυτού πληθυσμού. Εκ μέρους της κυβέρνησης συχνές με τα δεδομένα της εποχής – η κάλυψη της απόστασης Αθήνας-Κομοτηνής με το τρένο απαιτούσε 36 ώρες[2] – ήταν οι επισκέψεις των υπουργών στην περιοχή, οι οποίες είχαν σκοπό τη διευκόλυνση του έργου της αποκατάστασης υπερπηδώντας, κυρίως, τις γραφειοκρατικές διαδικασίες. Ο θεσμός της Γενικής Διοικήσεως Θράκης με τη σειρά του αποτέλεσε το μοναδικό εκπρόσωπο του ελληνικού κράτους μέχρι τη διενέργεια εκλογών και την ίδρυση της ΕΑΠ, ο οποίος πιθανότατα συνέβαλε τα μέγιστα στην αρχική αποκατάσταση[3]:
Αφίκετο ενταύθα ο υπουργός της Προνοίας κ. Δοξιάδης συνοδευόμενος υπό του Γεν. Διοικητού Θράκης και της ακολουθίας του. Τον υπουργόν υπεδέχθησαν αι αρχαί και ο λαός ενθουσιωδώς. Ο κ. Δοξιάδης ενέκρινε την ίδρυσιν γεωργικού οικοτροφείου και διέταξε την παροχήν κρατικών μέσων δι’ ενίσχυσιν της πρωτοβουλίας των Ξανθέων. Εζήτησε τηλεγραφικώς παρά του υπουργείου Γεωργίας, όπως απαλλοτριωθούν εθνικά τσιφλίκια περιφερείας Ξάνθης.
Ο κ. Υπουργός διέταξε την παροχήν γηπέδου και υλικού εις τους εφέδρους αξιωματικούς δια την ανέγερσιν οικιών, συνέστησε δε εις τον Γενικόν Διοικητήν όπως κατά προτίμησην εις τας δημοσίας υπηρεσίας προσλαμβάνονται οι εκ αυτών επιθυμούντες τούτο και έχοντες τα απαιτούμενα προσόντα. Επίσης διέταξε κατόπιν υποβληθείσης σχετικής παρακλήσεως παρά της ενώσεως των παλαιών πολεμιστών, όπως παρασχεθή οιαδήοποτε ενίσχυσις εις τους απόρους εφέδρους.
Σχετικώς δια την παραχώρησιν των ανεγειρομένων οικιών εις τους πρόσφυγες εκανόνισε, όπως κατά πρώτον δοθούν οικίαι εις τας προσφυγικάς οικογενείας των φονευθέντων εν πολέμω, μετά ταύτα εις οικογενείας των προσφύγων των υπηρετησάντων εν τω στρατώ, κατόπιν εις τας απόρους προσφυγικάς οικογενείας και τελευταίον εις τας εκ τούτων σχετικώς ευπορούσας.
Παράλληλα με την κρατική μηχανή ενεργούσε και η αγγλική Οργάνωση «Προς διάσωσιν του παιδίου». Πληροφορίες για τους τομείς και το βαθμό συνεισφοράς της παραμένουν ακόμα άγνωστες[4]:
Αφίκετο [ενν. στη Θεσσαλονίκη] χθες εξ Αθηνών ο κ. Σαμπ (ή Σάμυ) αντιπρόσωπος της αγγλικής οργανώσεως προς διάσωσιν του παιδίου. Ο κ. Σαμπ αναχωρεί σήμερον δια Ξάνθην, όπου θα διανείμη διάφορα τρόφιμα εις τους εκεί εγκατεστημένους πρόσφυγας.
Οι επισκέψεις των υπουργών και άλλων πολιτικών δεν ήταν δυνατό να δώσουν μόνιμη λύση στο πρόβλημα της προσφυγικής αποκατάστασης. Πολλά υπήρξαν τα παράπονα των προσφύγων για τη λειτουργία των υπηρεσιών, που ήταν αρμόδιες για τη στέγαση και τη σίτισή τους. Στο παρακάτω παράθεμα οι πρόσφυγες κατηγορούν τους υπαλλήλους της περιθάλψεως προσφύγων ότι επέλεγαν τα άτομα, στα οποία θα χορηγούσαν κατοικία και προέβαιναν σε ενέργειες που προκαλούσαν αντιδράσεις από τη μεριά των προσφύγων. Η ανεπάρκεια των πηγών δεν επιτρέπει γενικεύσεις, ωστόσο, είναι φανερό ότι οι ανάγκες των προσφύγων και εν τέλει αυτά που δικαιούνταν, γίνονταν αντικείμενο εκμετάλλευσης τουλάχιστον τους πρώτους μήνες μετά την Ανταλλαγή από τους αρμόδιους φορείς[5]:
Ξάνθη 26. – Εις το υπ’ αριθ. 4013 της 11/3/1923 φύλλον της εφημερίδος «Φως» είδομεν να εξυμνήται το έργον των υπαλλήλων της περιθάλψεως προσφύγων και ιδία του κ. Γιαννάκη Κανάτα.
Ο κ. ανταποκριτής του «Φωτός» διερχόμενος τυχαίως ενταύθα δεν ηδύνατο φυσικώ τω λόγω εντός ημέρας ν’ αντιληφθή το επιτελεσθέν έργον των ως άνω υπαλλήλων και να προβή εις εξυμνήσεις. Δέον να γνωρίζουσιν οι αρμόδιοι της περιθάλψεως υπάλληλοι, ως και η Αμερικ. αποστολή, ότι φρικτά παράπονα εγείρομεν εναντίον τόσον κατά του κ. Κανάτα Ιωάννου όσον και κατά του κ. Μουτεβελλή επόπτου των Ορφανοτροφείων και προσφύγων και εκδόσεως δελτίων άρτων αυτών. Ούτω καθ’ εκάστην ημέραν παρουσιαζόμενοι οι δυστυχείς πρόσφυγες εν τω γραφείω του κ. Κανάτα εκ των οποίων πλείστοι γυναίκες χήραι μετά των ανηλίκων τέκνων των εις τας αγκάλας ζητούσαι άλλαι μεν οικήματα προς στέγασιν, άλλαι εργασίαν τινα, αποπέμπονται χυδαιότατα και σατραπικώ τω τρόπω δεν παραλείπει να εξυβρίζη τας δυστυχείς γυναίκας, ως απλούν δε πρότυπον της σατραπικής συμπεριφοράς του παραθέτομεν το εξής επεισόδιον, του οποίου παρόντες έτυχον και τινες των κατηγορουμένων. Γραιά τις παρουσιασθείσα ως άλλαι όπως μεσολαβήση και παραχωρηθή εις αυτήν εργασία τις εις τα Καπνεργοστάσια «δέον να σημειωθεί ότι εις αβράς δίδας κλπ. προθύμως υπέγραφεν σημείωμα» απεπέμφθη η δυστυχής γραιά χυδαιώς υπό του κ. Κανάτα Ιωάννου με τας εξής φράσεις πτύων συγχρόνως αυτήν. «Φτου να σε πάρη ο διάβολος!!! Ζώα, γκρεμνισθήτε απ’ εμπρός μου να ησυχάσω».
Όσον αφορά το ζήτημα της στεγάσεως των προσφύγων, τούτο εκτελείται αυπ’ αυτού του ιδίου και όπως θέλει, δηλ. στεγάζει σαρδελοειδώς και εις τα πλέον βρωμερά οικήματα πάσαν ξένην προς αυτόν δυστυχή οικογένειαν παραχωρών τα καλλίτερα οικήματα εις γνωστούς φίλους του προς διασκέδασιν.
Εν τη παρούση δέον ν’ αναφέρωμεν και περί της δράσεως του κ. Μουτεβελλή, επόπτου των Ορφανοτροφείων και προσφύγων Ξάνθης, ούτος, ως μας διαβεβαιοί ο κ. Νικόλ. Χρυσανθακόπουλος υπάλληλος του ειρηνοδικείου Ξάνθης κατόρθωσε να εκδοθή δελτίον άρτου υπ’ αριθ. 254 επ’ ονόματι Γεωργίου Αντωνιάδου πρόσφυγος ανυπάρκτου ενταύθα. Το δελτίον εκδοθέν δι’ έξ άτομα ελάμβανεν οκάδ. Άρτου 9 εις εκάστην διανομήν. Μη αρκούμενος δε εις την εκμετάλλευσιν τούτου, μετέβη εις το αρτοποιείον παρασκευής προσφυγικού άρτου την 8ην Μαρτίου και προσποιούμενος επιθεώρησίν του εναπέθεσεν τεμάχιον χάρτου επί μιας οκ. Άρτου, διατάσσων συγχρόνως τον αρτοποιόν, όπως αποστείλη τούτο εις την οικίαν του ως δείγμα.
Τα ανωτέρω επεισόδια αντιπροσωπεύουσι το χιλιοστών εξ όσων διεπράχθησαν και διαπράττοντα εις βάρος των ατυχών προσφύγων Ξάνθης.
Παρακαλούμεν δε υμάς αγαπητή «Μακεδονία» δημοσιεύσατε πάντα ταύτα και εγείρετε φωνήν μεγάλην προς ταχυτέραν βελτίωσιν της καταστάσεώς μας. (Έπονται 60 υπογραφαί)
Αυτά πιθανώς τα παράπονα ώθησαν το κράτος ώστε να θεωρήσει επιβεβλημένη τη συγκρότηση εποικιστικών υπηρεσιών και τη διάρθρωσή τους κατά το σχήμα του εποικισμού στη Μακεδονία. Έτσι, στη Διεύθυνση Εποικισμού Δυτικής Θράκης (έδρα Κομοτηνή) υπάγονταν τα παρακάτω εποικιστικά γραφεία: Κομοτηνής, Αλεξανδρούπολης, Ορεστιάδας, Διδυμοτείχου, Ξάνθης, και τα γραφεία Δράμας, Καβάλας μέχρι το 1928 [6].
Καθώς από την πρώτη στιγμή διαπιστώθηκε ότι τα υπάρχοντα κτίρια ήταν ανεπαρκή για την κάλυψη των αναγκών, προσπάθησαν οι τοπικές αρχές – πάντοτε με τη συνδρομή της Ε.Α.Π. – να επισπεύσουν τις διαδικασίες ανέγερσης συνοικισμών για τους πρόσφυγες.
Η Ε.Α.Π. εκπόνησε μεγάλα κατασκευαστικά προγράμματα στην Κομοτηνή, στην Ξάνθη και στο Βόλο. Στις δύο πόλεις της Θράκης η κατασκευή συνοικισμών ήταν απαραίτητη, γιατί τα οικήματα των μουσουλμάνων έπρεπε να επιστραφούν στους κατόχους τους. Έτσι δημιουργήθηκαν περίπου στις δύο πόλεις 4000 σπίτια. Η κατασκευή σπιτιών στην Ξάνθη ξεκίνησε αμέσως με την εισροή των προσφύγων και ο αριθμός τους έφτασε τα 1862. Σύμφωνα με τον αριθμό αυτό η Ξάνθη είναι ανάμεσα στις τέσσερις πόλεις με τα περισσότερα κατασκευασμένα από την Ε.Α.Π. σπίτια[7].
Επί του παρόντος δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες για ποια τμήματα της νέας πόλης της Ξάνθης απαίτησε η ΕΑΠ να κατασκευασθούν. Σύμφωνα με τα πρώτα (1938) τοπογραφικά σχέδια καταδεικνύεται ότι η πόλη προεκτάθηκε προς τα νότια και νοτιοδυτικά, όπου και το επέτρεπαν οι συνθήκες. Λόγου χάρη ήταν δύσκολη η εγκατάσταση προς τα νοτιοανατολικά, διότι μεγάλες εκτάσεις καλύπτονταν ήδη από τις καπναποθήκες και κατά δεύτερον ο ποταμός Κόσυνθος εμπόδιζε την επέκταση του σχεδίου πόλεως. Αυτό αποδεικνύεται έμμεσα από την απουσία τετραγωνισμένων γειτονιών και πανομοιότυπων κατοικιών στο νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης σε αντίθεση με το νοτιοδυτικό, όπου τα οικοδομικά τετράγωνα ήταν σχεδόν τα ίδια, όπως το αυτό συνέβαινε και με τις κατοικίες. Ωστόσο, η τετραγωνισμένη επέκταση από τη μια πλευρά και η μάλλον άναρχη από την άλλη δεν επιτρέπει το συσχετισμό ότι για την πρώτη τα σχέδια εγκρίθηκαν από την ΕΑΠ και για τη δεύτερη από τις ελληνικές υπηρεσίες πριν από την ίδρυση της ΕΑΠ.
Οι εκτάσεις, που είχαν παραχωρηθεί στην Ε.Α.Π. για τη στέγαση, αποτελούσαν μέρος της συνολικής έκτασης, που διέθετε η επιτροπή για την αποκατάσταση των προσφύγων. Συγκεκριμένα προέρχονταν από:
Α) Τις περιουσίες των Βουλγάρων, που εγκατέλειψαν τη χώρα σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϊγύ[8],
Β) Το πλεόνασμα κοινοτικών γαιών,
Γ) Τους Μουσουλμάνους, που είχαν οικειοθελώς εγκαταλείψει την περιοχή κατά τη διάρκεια των πολέμων,
Δ) Τη διανομή των τσιφλικιών σε μικροκαλλιεργητές[9].
Πριν όμως ακόμη αποφασιστεί η δημιουργία της Ε.Α.Π., ο δήμαρχος της Ξάνθης, Χρήστος Μπρωκούμης, τον Ιούλιο του 1923 έθεσε σε διαγωνισμό την εκπόνηση τοπογραφικού και ρυμοτομικού σχεδίου για μια έκταση 4000 περίπου στρεμμάτων γύρω από την παλαιά πόλη της Ξάνθης. Στο διαγωνισμό έγιναν δεκτοί μόνο Έλληνες τοπογράφοι ή πολιτικοί μηχανικοί, οι οποίοι κατέθεσαν όλα τα απαραίτητα αποδεικτικά των γνώσεών τους έγγραφα, καθώς και εγγύηση 5000 δραχμών στο δημοτικό ταμείο[10].
Τον Ιούλιο του 1924 η Ε.Α.Π. ανέθεσε σ’ εργολάβους την κατασκευή προσφυγικού συνοικισμού στην Ξάνθη, όπως και στην Κομοτηνή, την Αλεξανδρούπολη και το Διδυμότειχο. Στόχος ήταν η κατασκευή 1400 συνολικά κατοικιών, ενώ τα χρήματα που διέθεσε έφταναν τα 50 εκατομμύρια δραχμές. Για την Ξάνθη ορίστηκε εργολάβος ο Ι. Καραγιαννούλης με την υποχρέωση να κατασκευάσει περίπου τριακόσιες (300) κατοικίες. Για την ποιότητα της κατασκευής οι επιθεωρητές της Ε.Α.Π., όπως και ο τότε αντιπρόεδρός της, Κάμπελ, αναφέρθηκαν με θετικά λόγια.
Η ανέγερση του συνοικισμού αυτού θεωρήθηκε απαραίτητη, καθώς η συγκέντρωση πολλών καπνεργατών και καπνοπαραγωγών στις αποθήκες της Ξάνθης είχε προκαλέσει τεράστια προβλήματα τόσο για τις συνθήκες διαβίωσης όσο και για το προϊόν του καπνού. Βεβαίως, η ανέγερση του συγκεκριμένου συνοικισμού δεν ήταν δυνατό να επιλύσει το πρόβλημα της στέγασης και γι’ αυτόν το λόγο η Ε.Α.Π. είχε σκοπό να εκπονήσει καινούρια σχέδια[11].
Ωστόσο, τα σχέδια που εκπονήθηκαν και τα επόμενα έτη, φάνηκε ότι δεν ικανοποιούσαν όλους τους πρόσφυγες. Πολλοί απ’ αυτούς επιθυμούσαν σπίτια που κόστιζαν παραπάνω από τις 100 λίρες Αγγλίας, που μπορούσε να διαθέσει η Επιτροπή για κάθε σπίτι. Έτσι η Επιτροπή εκπόνησε πλάνα για την κατασκευή ακριβότερων σπιτιών, με την προϋπόθεση ότι το επιπλέον κόστος θα επιβάρυνε τους ίδιους τους πρόσφυγες. Με αυτό τον τρόπο τα σπίτια που κατασκευάστηκαν αργότερα διέφεραν αισθητά από τον βασικό τύπο, δηλαδή των σπιτιών με ένα καθιστικό και κουζίνα. Μερικά από τα σπίτια, που χτίστηκαν στα τελευταία χρόνια λειτουργίας της Ε.Α.Π., είχαν δύο ορόφους, διέθεταν 5 ή 6 δωμάτια και όλες τις ευκολίες, των οποίων το κόστος κάλυπταν οι πρόσφυγες. Στην Ξάνθη τα σπίτια που χτίστηκαν στις νέες προσφυγικές περιοχές διέφεραν αισθητά απ’ αυτά των παλιών μουσουλμανικών ή ακόμα και των ελληνικών συνοικιών. Επρόκειτο ουσιαστικά για μια πολιτική διατήρησης των κοινωνικών δομών, που προϋπήρχαν στις πατρίδες των προσφύγων. Παρ’ όλ’ αυτά δεν υπάρχουν πληροφορίες που θα διευκόλυναν το συσχετισμό μιας περιοχής με την οικονομική δύναμη κάθε πρόσφυγα[12].
Εξαιτίας όμως της επείγουσας κατάστασης αλλά και των επιθυμιών των προσφύγων η Ε.Α.Π. υιοθέτησε και το μέτρο της παροχής στους πρόσφυγες άδειας ιδιωτικής κατασκευής σπιτιών, ενώ η επιτροπή θα βοηθούσε σε χρήματα και υλικά. Αποτέλεσμα και της πρακτικής αυτής ήταν ότι τα σπίτια δε διέθεταν την ομοιομορφία των υπόλοιπων προσφυγικών συνοικισμών[13].
Στον τομέα της στέγασης και γενικότερα της αποκατάστασης των προσφύγων συνέβαλε και η τοπική άρχουσα τάξη με κύριο όργανό της την Εφοροδημογεροντία (εφορία των σχολείων και δημογεροντία) ως το φθινόπωρο του 1926. Η Εφοροδημογεροντία, ενώ είχε ως κύριο μέλημά της τα εκκλησιαστικά και εκπαιδευτικά ζητήματα, ασχολήθηκε σε πολλές συνεδριάσεις της με τη λειτουργία και την οργάνωση του Ορφανοτροφείου προσφυγοπαίδων και την παρασκευή συσσιτίου για τα παιδιά αυτά[14].
Σε γενικές γραμμές οι προσφυγικές κατοικίες – τόσο όσον αφορά στην ποιότητα κατασκευής όσο και στις συνθήκες διαβίωσης – τοποθετούνται σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο απ’ αυτό των μουσουλμάνων. Στην ύπαιθρο, όπου και εφαρμόστηκε κατά κόρο το μέτρο της ιδιωτικής κατασκευής, η κατάσταση δε διέφερε. Παντού χαρακτηρίζονται ως «νοικοκυρόσπιτα»[15], ενώ ιδιαίτερη μεταχείριση φαίνεται ότι είχαν οι πρόσφυγες από την περιφέρεια του Αϊδινίου, στους οποίους δόθηκαν περισσότερα έτοιμα κτίρια απ’ ό,τι στους υπόλοιπους πρόσφυγες στην κοινότητα της Χρύσας.
[1] Ιωαννίδης, Το στίγμα…, ό.π., σ. 39.
[2] Δελιβάνη Ι.Δ., Η οικονομία της Δυτικής Θράκης από το 1920, Κομοτηνή, Θρακική Επετηρίδα, τχ. 1, 1980, σ. 40.
[3] Ελεύθερο Βήμα, 9/9/23.
[4] Μακεδονία, 27/1/24.
[5] Μακεδονία, 1/4/23.
[6] Πελαγίδης Στάθης, Προβλήματα προσφυγικής αποκατάστασης στη Δυτική Θράκη (1923-1930), Θεσσαλονίκη, Θρακική Ηχώ, Θρακική Εστία Θεσσαλονίκης, 1992, σ. 86.
[7] Eddy, ό.π., σσ. 123-124.
[8] Βλ. για στοιχεία βουλγαρικού πληθυσμού που διέμενε στη Δυτική Θράκη πριν το 1919 Πάλλης Α.Α., Η ανταλλαγή των πληθυσμών (από άποψη νομική και ιστορική και η σημασία της για τη διεθνή θέση της Ελλάδος), Αθήνα, εκδ. Βάρτσου, 1933, σ. 21 όπου και αναφέρεται ότι Βούλγαροι και Τούρκοι συμποσούνταν το 1915 σε 123000 ανθρώπους, δηλαδή περίπου οι Βούλγαροι ήταν 20000 με 30000.
[9] Eddy, ό.π., σσ. 148-149.
[10] Ελεύθερο Βήμα, 1/7/1923.
[11] Κόκκινος Δ., Η αστική εγκατάστασις, Αθήνα, Πανελλήνιο και Μικρασιατικό Ημερολόγιον, τ. 1, 1926, σσ. 196-200.
[12] Eddy, ό.π., σ. 125. Επίσης βλ. Γκιζέλη Β. Γ., Η κοινωνική ένταξη των αστών προσφύγων στην πόλη, Αθήνα, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τμ. 9, 1992, σ. 71.
[13] Eddy, ό.π., σ. 149.
[14] Ιωαννίδης Στ., Τα σχολεία και το προσφυγικό…, ό.π., σ. 64.
[15] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 57.
Πέρα όμως από τα πολιτικά ζητήματα, βασικό μέλημα της Ξάνθης ήταν η αποκατάσταση των προσφύγων, οι οποίοι υπολογίζονται γύρω στους 20000 με 30000 ανθρώπους με αποτέλεσμα περίπου την αύξηση του πληθυσμού στην περιοχή κατά περίπου 40%. Τα προβλήματα που ανέκυψαν μετά τη μικρασιατική καταστροφή ήταν τεράστια για την Ξάνθη, διότι, ενώ ήταν «μια κατεστραμμένη πόλη, που είχε βγει πρόσφατα από μια ξενική κατοχή και προσπαθούσε ν’ αποκαταστήσει τους δικούς της κατοίκους, που επέστρεφαν στις εστίες τους μετά τη βουλγαρική κατοχή, ήταν υποχρεωμένη να βρει στέγη, δουλειά, χωράφια για ένα προσφυγικό πληθυσμό ισάριθμο με το δικό της»[1].
Στέγαση
Βασικό μέλημα της ελληνικής κυβέρνησης αλλά και των τοπικών αρχών μετά την εισροή των προσφύγων στην Ξάνθη ήταν η στέγαση και η σίτιση του νέου αυτού πληθυσμού. Εκ μέρους της κυβέρνησης συχνές με τα δεδομένα της εποχής – η κάλυψη της απόστασης Αθήνας-Κομοτηνής με το τρένο απαιτούσε 36 ώρες[2] – ήταν οι επισκέψεις των υπουργών στην περιοχή, οι οποίες είχαν σκοπό τη διευκόλυνση του έργου της αποκατάστασης υπερπηδώντας, κυρίως, τις γραφειοκρατικές διαδικασίες. Ο θεσμός της Γενικής Διοικήσεως Θράκης με τη σειρά του αποτέλεσε το μοναδικό εκπρόσωπο του ελληνικού κράτους μέχρι τη διενέργεια εκλογών και την ίδρυση της ΕΑΠ, ο οποίος πιθανότατα συνέβαλε τα μέγιστα στην αρχική αποκατάσταση[3]:
Αφίκετο ενταύθα ο υπουργός της Προνοίας κ. Δοξιάδης συνοδευόμενος υπό του Γεν. Διοικητού Θράκης και της ακολουθίας του. Τον υπουργόν υπεδέχθησαν αι αρχαί και ο λαός ενθουσιωδώς. Ο κ. Δοξιάδης ενέκρινε την ίδρυσιν γεωργικού οικοτροφείου και διέταξε την παροχήν κρατικών μέσων δι’ ενίσχυσιν της πρωτοβουλίας των Ξανθέων. Εζήτησε τηλεγραφικώς παρά του υπουργείου Γεωργίας, όπως απαλλοτριωθούν εθνικά τσιφλίκια περιφερείας Ξάνθης.
Ο κ. Υπουργός διέταξε την παροχήν γηπέδου και υλικού εις τους εφέδρους αξιωματικούς δια την ανέγερσιν οικιών, συνέστησε δε εις τον Γενικόν Διοικητήν όπως κατά προτίμησην εις τας δημοσίας υπηρεσίας προσλαμβάνονται οι εκ αυτών επιθυμούντες τούτο και έχοντες τα απαιτούμενα προσόντα. Επίσης διέταξε κατόπιν υποβληθείσης σχετικής παρακλήσεως παρά της ενώσεως των παλαιών πολεμιστών, όπως παρασχεθή οιαδήοποτε ενίσχυσις εις τους απόρους εφέδρους.
Σχετικώς δια την παραχώρησιν των ανεγειρομένων οικιών εις τους πρόσφυγες εκανόνισε, όπως κατά πρώτον δοθούν οικίαι εις τας προσφυγικάς οικογενείας των φονευθέντων εν πολέμω, μετά ταύτα εις οικογενείας των προσφύγων των υπηρετησάντων εν τω στρατώ, κατόπιν εις τας απόρους προσφυγικάς οικογενείας και τελευταίον εις τας εκ τούτων σχετικώς ευπορούσας.
Παράλληλα με την κρατική μηχανή ενεργούσε και η αγγλική Οργάνωση «Προς διάσωσιν του παιδίου». Πληροφορίες για τους τομείς και το βαθμό συνεισφοράς της παραμένουν ακόμα άγνωστες[4]:
Αφίκετο [ενν. στη Θεσσαλονίκη] χθες εξ Αθηνών ο κ. Σαμπ (ή Σάμυ) αντιπρόσωπος της αγγλικής οργανώσεως προς διάσωσιν του παιδίου. Ο κ. Σαμπ αναχωρεί σήμερον δια Ξάνθην, όπου θα διανείμη διάφορα τρόφιμα εις τους εκεί εγκατεστημένους πρόσφυγας.
Οι επισκέψεις των υπουργών και άλλων πολιτικών δεν ήταν δυνατό να δώσουν μόνιμη λύση στο πρόβλημα της προσφυγικής αποκατάστασης. Πολλά υπήρξαν τα παράπονα των προσφύγων για τη λειτουργία των υπηρεσιών, που ήταν αρμόδιες για τη στέγαση και τη σίτισή τους. Στο παρακάτω παράθεμα οι πρόσφυγες κατηγορούν τους υπαλλήλους της περιθάλψεως προσφύγων ότι επέλεγαν τα άτομα, στα οποία θα χορηγούσαν κατοικία και προέβαιναν σε ενέργειες που προκαλούσαν αντιδράσεις από τη μεριά των προσφύγων. Η ανεπάρκεια των πηγών δεν επιτρέπει γενικεύσεις, ωστόσο, είναι φανερό ότι οι ανάγκες των προσφύγων και εν τέλει αυτά που δικαιούνταν, γίνονταν αντικείμενο εκμετάλλευσης τουλάχιστον τους πρώτους μήνες μετά την Ανταλλαγή από τους αρμόδιους φορείς[5]:
Ξάνθη 26. – Εις το υπ’ αριθ. 4013 της 11/3/1923 φύλλον της εφημερίδος «Φως» είδομεν να εξυμνήται το έργον των υπαλλήλων της περιθάλψεως προσφύγων και ιδία του κ. Γιαννάκη Κανάτα.
Ο κ. ανταποκριτής του «Φωτός» διερχόμενος τυχαίως ενταύθα δεν ηδύνατο φυσικώ τω λόγω εντός ημέρας ν’ αντιληφθή το επιτελεσθέν έργον των ως άνω υπαλλήλων και να προβή εις εξυμνήσεις. Δέον να γνωρίζουσιν οι αρμόδιοι της περιθάλψεως υπάλληλοι, ως και η Αμερικ. αποστολή, ότι φρικτά παράπονα εγείρομεν εναντίον τόσον κατά του κ. Κανάτα Ιωάννου όσον και κατά του κ. Μουτεβελλή επόπτου των Ορφανοτροφείων και προσφύγων και εκδόσεως δελτίων άρτων αυτών. Ούτω καθ’ εκάστην ημέραν παρουσιαζόμενοι οι δυστυχείς πρόσφυγες εν τω γραφείω του κ. Κανάτα εκ των οποίων πλείστοι γυναίκες χήραι μετά των ανηλίκων τέκνων των εις τας αγκάλας ζητούσαι άλλαι μεν οικήματα προς στέγασιν, άλλαι εργασίαν τινα, αποπέμπονται χυδαιότατα και σατραπικώ τω τρόπω δεν παραλείπει να εξυβρίζη τας δυστυχείς γυναίκας, ως απλούν δε πρότυπον της σατραπικής συμπεριφοράς του παραθέτομεν το εξής επεισόδιον, του οποίου παρόντες έτυχον και τινες των κατηγορουμένων. Γραιά τις παρουσιασθείσα ως άλλαι όπως μεσολαβήση και παραχωρηθή εις αυτήν εργασία τις εις τα Καπνεργοστάσια «δέον να σημειωθεί ότι εις αβράς δίδας κλπ. προθύμως υπέγραφεν σημείωμα» απεπέμφθη η δυστυχής γραιά χυδαιώς υπό του κ. Κανάτα Ιωάννου με τας εξής φράσεις πτύων συγχρόνως αυτήν. «Φτου να σε πάρη ο διάβολος!!! Ζώα, γκρεμνισθήτε απ’ εμπρός μου να ησυχάσω».
Όσον αφορά το ζήτημα της στεγάσεως των προσφύγων, τούτο εκτελείται αυπ’ αυτού του ιδίου και όπως θέλει, δηλ. στεγάζει σαρδελοειδώς και εις τα πλέον βρωμερά οικήματα πάσαν ξένην προς αυτόν δυστυχή οικογένειαν παραχωρών τα καλλίτερα οικήματα εις γνωστούς φίλους του προς διασκέδασιν.
Εν τη παρούση δέον ν’ αναφέρωμεν και περί της δράσεως του κ. Μουτεβελλή, επόπτου των Ορφανοτροφείων και προσφύγων Ξάνθης, ούτος, ως μας διαβεβαιοί ο κ. Νικόλ. Χρυσανθακόπουλος υπάλληλος του ειρηνοδικείου Ξάνθης κατόρθωσε να εκδοθή δελτίον άρτου υπ’ αριθ. 254 επ’ ονόματι Γεωργίου Αντωνιάδου πρόσφυγος ανυπάρκτου ενταύθα. Το δελτίον εκδοθέν δι’ έξ άτομα ελάμβανεν οκάδ. Άρτου 9 εις εκάστην διανομήν. Μη αρκούμενος δε εις την εκμετάλλευσιν τούτου, μετέβη εις το αρτοποιείον παρασκευής προσφυγικού άρτου την 8ην Μαρτίου και προσποιούμενος επιθεώρησίν του εναπέθεσεν τεμάχιον χάρτου επί μιας οκ. Άρτου, διατάσσων συγχρόνως τον αρτοποιόν, όπως αποστείλη τούτο εις την οικίαν του ως δείγμα.
Τα ανωτέρω επεισόδια αντιπροσωπεύουσι το χιλιοστών εξ όσων διεπράχθησαν και διαπράττοντα εις βάρος των ατυχών προσφύγων Ξάνθης.
Παρακαλούμεν δε υμάς αγαπητή «Μακεδονία» δημοσιεύσατε πάντα ταύτα και εγείρετε φωνήν μεγάλην προς ταχυτέραν βελτίωσιν της καταστάσεώς μας. (Έπονται 60 υπογραφαί)
Αυτά πιθανώς τα παράπονα ώθησαν το κράτος ώστε να θεωρήσει επιβεβλημένη τη συγκρότηση εποικιστικών υπηρεσιών και τη διάρθρωσή τους κατά το σχήμα του εποικισμού στη Μακεδονία. Έτσι, στη Διεύθυνση Εποικισμού Δυτικής Θράκης (έδρα Κομοτηνή) υπάγονταν τα παρακάτω εποικιστικά γραφεία: Κομοτηνής, Αλεξανδρούπολης, Ορεστιάδας, Διδυμοτείχου, Ξάνθης, και τα γραφεία Δράμας, Καβάλας μέχρι το 1928 [6].
Καθώς από την πρώτη στιγμή διαπιστώθηκε ότι τα υπάρχοντα κτίρια ήταν ανεπαρκή για την κάλυψη των αναγκών, προσπάθησαν οι τοπικές αρχές – πάντοτε με τη συνδρομή της Ε.Α.Π. – να επισπεύσουν τις διαδικασίες ανέγερσης συνοικισμών για τους πρόσφυγες.
Η Ε.Α.Π. εκπόνησε μεγάλα κατασκευαστικά προγράμματα στην Κομοτηνή, στην Ξάνθη και στο Βόλο. Στις δύο πόλεις της Θράκης η κατασκευή συνοικισμών ήταν απαραίτητη, γιατί τα οικήματα των μουσουλμάνων έπρεπε να επιστραφούν στους κατόχους τους. Έτσι δημιουργήθηκαν περίπου στις δύο πόλεις 4000 σπίτια. Η κατασκευή σπιτιών στην Ξάνθη ξεκίνησε αμέσως με την εισροή των προσφύγων και ο αριθμός τους έφτασε τα 1862. Σύμφωνα με τον αριθμό αυτό η Ξάνθη είναι ανάμεσα στις τέσσερις πόλεις με τα περισσότερα κατασκευασμένα από την Ε.Α.Π. σπίτια[7].
Επί του παρόντος δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες για ποια τμήματα της νέας πόλης της Ξάνθης απαίτησε η ΕΑΠ να κατασκευασθούν. Σύμφωνα με τα πρώτα (1938) τοπογραφικά σχέδια καταδεικνύεται ότι η πόλη προεκτάθηκε προς τα νότια και νοτιοδυτικά, όπου και το επέτρεπαν οι συνθήκες. Λόγου χάρη ήταν δύσκολη η εγκατάσταση προς τα νοτιοανατολικά, διότι μεγάλες εκτάσεις καλύπτονταν ήδη από τις καπναποθήκες και κατά δεύτερον ο ποταμός Κόσυνθος εμπόδιζε την επέκταση του σχεδίου πόλεως. Αυτό αποδεικνύεται έμμεσα από την απουσία τετραγωνισμένων γειτονιών και πανομοιότυπων κατοικιών στο νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης σε αντίθεση με το νοτιοδυτικό, όπου τα οικοδομικά τετράγωνα ήταν σχεδόν τα ίδια, όπως το αυτό συνέβαινε και με τις κατοικίες. Ωστόσο, η τετραγωνισμένη επέκταση από τη μια πλευρά και η μάλλον άναρχη από την άλλη δεν επιτρέπει το συσχετισμό ότι για την πρώτη τα σχέδια εγκρίθηκαν από την ΕΑΠ και για τη δεύτερη από τις ελληνικές υπηρεσίες πριν από την ίδρυση της ΕΑΠ.
Οι εκτάσεις, που είχαν παραχωρηθεί στην Ε.Α.Π. για τη στέγαση, αποτελούσαν μέρος της συνολικής έκτασης, που διέθετε η επιτροπή για την αποκατάσταση των προσφύγων. Συγκεκριμένα προέρχονταν από:
Α) Τις περιουσίες των Βουλγάρων, που εγκατέλειψαν τη χώρα σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϊγύ[8],
Β) Το πλεόνασμα κοινοτικών γαιών,
Γ) Τους Μουσουλμάνους, που είχαν οικειοθελώς εγκαταλείψει την περιοχή κατά τη διάρκεια των πολέμων,
Δ) Τη διανομή των τσιφλικιών σε μικροκαλλιεργητές[9].
Πριν όμως ακόμη αποφασιστεί η δημιουργία της Ε.Α.Π., ο δήμαρχος της Ξάνθης, Χρήστος Μπρωκούμης, τον Ιούλιο του 1923 έθεσε σε διαγωνισμό την εκπόνηση τοπογραφικού και ρυμοτομικού σχεδίου για μια έκταση 4000 περίπου στρεμμάτων γύρω από την παλαιά πόλη της Ξάνθης. Στο διαγωνισμό έγιναν δεκτοί μόνο Έλληνες τοπογράφοι ή πολιτικοί μηχανικοί, οι οποίοι κατέθεσαν όλα τα απαραίτητα αποδεικτικά των γνώσεών τους έγγραφα, καθώς και εγγύηση 5000 δραχμών στο δημοτικό ταμείο[10].
Τον Ιούλιο του 1924 η Ε.Α.Π. ανέθεσε σ’ εργολάβους την κατασκευή προσφυγικού συνοικισμού στην Ξάνθη, όπως και στην Κομοτηνή, την Αλεξανδρούπολη και το Διδυμότειχο. Στόχος ήταν η κατασκευή 1400 συνολικά κατοικιών, ενώ τα χρήματα που διέθεσε έφταναν τα 50 εκατομμύρια δραχμές. Για την Ξάνθη ορίστηκε εργολάβος ο Ι. Καραγιαννούλης με την υποχρέωση να κατασκευάσει περίπου τριακόσιες (300) κατοικίες. Για την ποιότητα της κατασκευής οι επιθεωρητές της Ε.Α.Π., όπως και ο τότε αντιπρόεδρός της, Κάμπελ, αναφέρθηκαν με θετικά λόγια.
Η ανέγερση του συνοικισμού αυτού θεωρήθηκε απαραίτητη, καθώς η συγκέντρωση πολλών καπνεργατών και καπνοπαραγωγών στις αποθήκες της Ξάνθης είχε προκαλέσει τεράστια προβλήματα τόσο για τις συνθήκες διαβίωσης όσο και για το προϊόν του καπνού. Βεβαίως, η ανέγερση του συγκεκριμένου συνοικισμού δεν ήταν δυνατό να επιλύσει το πρόβλημα της στέγασης και γι’ αυτόν το λόγο η Ε.Α.Π. είχε σκοπό να εκπονήσει καινούρια σχέδια[11].
Ωστόσο, τα σχέδια που εκπονήθηκαν και τα επόμενα έτη, φάνηκε ότι δεν ικανοποιούσαν όλους τους πρόσφυγες. Πολλοί απ’ αυτούς επιθυμούσαν σπίτια που κόστιζαν παραπάνω από τις 100 λίρες Αγγλίας, που μπορούσε να διαθέσει η Επιτροπή για κάθε σπίτι. Έτσι η Επιτροπή εκπόνησε πλάνα για την κατασκευή ακριβότερων σπιτιών, με την προϋπόθεση ότι το επιπλέον κόστος θα επιβάρυνε τους ίδιους τους πρόσφυγες. Με αυτό τον τρόπο τα σπίτια που κατασκευάστηκαν αργότερα διέφεραν αισθητά από τον βασικό τύπο, δηλαδή των σπιτιών με ένα καθιστικό και κουζίνα. Μερικά από τα σπίτια, που χτίστηκαν στα τελευταία χρόνια λειτουργίας της Ε.Α.Π., είχαν δύο ορόφους, διέθεταν 5 ή 6 δωμάτια και όλες τις ευκολίες, των οποίων το κόστος κάλυπταν οι πρόσφυγες. Στην Ξάνθη τα σπίτια που χτίστηκαν στις νέες προσφυγικές περιοχές διέφεραν αισθητά απ’ αυτά των παλιών μουσουλμανικών ή ακόμα και των ελληνικών συνοικιών. Επρόκειτο ουσιαστικά για μια πολιτική διατήρησης των κοινωνικών δομών, που προϋπήρχαν στις πατρίδες των προσφύγων. Παρ’ όλ’ αυτά δεν υπάρχουν πληροφορίες που θα διευκόλυναν το συσχετισμό μιας περιοχής με την οικονομική δύναμη κάθε πρόσφυγα[12].
Εξαιτίας όμως της επείγουσας κατάστασης αλλά και των επιθυμιών των προσφύγων η Ε.Α.Π. υιοθέτησε και το μέτρο της παροχής στους πρόσφυγες άδειας ιδιωτικής κατασκευής σπιτιών, ενώ η επιτροπή θα βοηθούσε σε χρήματα και υλικά. Αποτέλεσμα και της πρακτικής αυτής ήταν ότι τα σπίτια δε διέθεταν την ομοιομορφία των υπόλοιπων προσφυγικών συνοικισμών[13].
Στον τομέα της στέγασης και γενικότερα της αποκατάστασης των προσφύγων συνέβαλε και η τοπική άρχουσα τάξη με κύριο όργανό της την Εφοροδημογεροντία (εφορία των σχολείων και δημογεροντία) ως το φθινόπωρο του 1926. Η Εφοροδημογεροντία, ενώ είχε ως κύριο μέλημά της τα εκκλησιαστικά και εκπαιδευτικά ζητήματα, ασχολήθηκε σε πολλές συνεδριάσεις της με τη λειτουργία και την οργάνωση του Ορφανοτροφείου προσφυγοπαίδων και την παρασκευή συσσιτίου για τα παιδιά αυτά[14].
Σε γενικές γραμμές οι προσφυγικές κατοικίες – τόσο όσον αφορά στην ποιότητα κατασκευής όσο και στις συνθήκες διαβίωσης – τοποθετούνται σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο απ’ αυτό των μουσουλμάνων. Στην ύπαιθρο, όπου και εφαρμόστηκε κατά κόρο το μέτρο της ιδιωτικής κατασκευής, η κατάσταση δε διέφερε. Παντού χαρακτηρίζονται ως «νοικοκυρόσπιτα»[15], ενώ ιδιαίτερη μεταχείριση φαίνεται ότι είχαν οι πρόσφυγες από την περιφέρεια του Αϊδινίου, στους οποίους δόθηκαν περισσότερα έτοιμα κτίρια απ’ ό,τι στους υπόλοιπους πρόσφυγες στην κοινότητα της Χρύσας.
[1] Ιωαννίδης, Το στίγμα…, ό.π., σ. 39.
[2] Δελιβάνη Ι.Δ., Η οικονομία της Δυτικής Θράκης από το 1920, Κομοτηνή, Θρακική Επετηρίδα, τχ. 1, 1980, σ. 40.
[3] Ελεύθερο Βήμα, 9/9/23.
[4] Μακεδονία, 27/1/24.
[5] Μακεδονία, 1/4/23.
[6] Πελαγίδης Στάθης, Προβλήματα προσφυγικής αποκατάστασης στη Δυτική Θράκη (1923-1930), Θεσσαλονίκη, Θρακική Ηχώ, Θρακική Εστία Θεσσαλονίκης, 1992, σ. 86.
[7] Eddy, ό.π., σσ. 123-124.
[8] Βλ. για στοιχεία βουλγαρικού πληθυσμού που διέμενε στη Δυτική Θράκη πριν το 1919 Πάλλης Α.Α., Η ανταλλαγή των πληθυσμών (από άποψη νομική και ιστορική και η σημασία της για τη διεθνή θέση της Ελλάδος), Αθήνα, εκδ. Βάρτσου, 1933, σ. 21 όπου και αναφέρεται ότι Βούλγαροι και Τούρκοι συμποσούνταν το 1915 σε 123000 ανθρώπους, δηλαδή περίπου οι Βούλγαροι ήταν 20000 με 30000.
[9] Eddy, ό.π., σσ. 148-149.
[10] Ελεύθερο Βήμα, 1/7/1923.
[11] Κόκκινος Δ., Η αστική εγκατάστασις, Αθήνα, Πανελλήνιο και Μικρασιατικό Ημερολόγιον, τ. 1, 1926, σσ. 196-200.
[12] Eddy, ό.π., σ. 125. Επίσης βλ. Γκιζέλη Β. Γ., Η κοινωνική ένταξη των αστών προσφύγων στην πόλη, Αθήνα, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τμ. 9, 1992, σ. 71.
[13] Eddy, ό.π., σ. 149.
[14] Ιωαννίδης Στ., Τα σχολεία και το προσφυγικό…, ό.π., σ. 64.
[15] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 57.
Σάββατο 9 Οκτωβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Πολιτική και μειονότητα
Τα κύρια χαρακτηριστικά, σύμφωνα με τον Ηλία Νικολακόπουλο, που οροθετούν την πολιτική συμπεριφορά της μειονότητας κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου είναι συνοπτικά τα εξής[1]:
1. Η μαζική υποστήριξη της βενιζελικής παράταξης, που αρχίζει ν’ ανατρέπεται το 1934.
2. Η αυτόνομη πολιτική συγκρότηση της μειονότητας, που υποβοηθήθηκε και από τις διαιρετικές πρόνοιες του εκλογικού νόμου,
3. Η έντονη εσωτερική πολυδιάσπαση της μειονότητας, με κυριότερη διαχωριστική τομή την αναπτυσσόμενη αντίθεση μεταξύ «παλαιομουσουλμάνων» και «νεωτεριστών».
Τα περισσότερα και κυριότερα πολιτικά κόμματα απέφυγαν να δημιουργήσουν πολιτικές οργανώσεις και δίκτυα στη μειονότητα, την οποία δεν θεωρούσαν ότι αποτελούσε τελείως ισότιμο τμήμα της ελληνικής πολιτικής ζωής. Τη γενική αυτή τοποθέτηση διαχωρισμού μειονότητας και ελληνικών πολιτικών κομμάτων εξυπηρετούσε εξάλλου και η δημιουργία, το 1923, χωριστού «εκλογικού συλλόγου Μουσουλμάνων Θράκης» – πέρα από οποιαδήποτε άλλη μικροπολιτική σκοπιμότητα ή τραυματική εμπειρία της βενιζελικής παράταξης (όπως η μαζική υπερψήφιση από τους Τούρκους της Μακεδονίας της αντιβενιζελικής παράταξης στις κρισιμότατες εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920).
Ο χωριστός «εκλογικός σύλλογος Μουσουλμάνων Θράκης» αποτέλεσε το θεσμικό πλαίσιο που καθόριζε τα της εκλογικής συμμετοχής της μειονότητας στις περισσότερες εκλογικές αναμετρήσεις του μεσοπολέμου (βουλευτικές εκλογές 1923, 1928, 1932, 1933 και γερουσιαστικές εκλογές 1929 και 1934). Μόνο τρεις φορές (βουλευτικές εκλογές 1926, 1935 και 1936), ο χριστιανικός και ο μουσουλμανικός πληθυσμός της περιοχής συναποτέλεσαν ενιαία εκλογική περιφέρεια. Το γεγονός αυτό εισάγει ένα επιπρόσθετο στοιχείο αβεβαιότητας στον καθορισμό μιας απόλυτης αντιστοιχίας μεταξύ των ελληνικών πολιτικών παρατάξεων και των εκλογικών συνδυασμών πού διεκδίκησαν τις ψήφους της μειονότητας. Ο χωριστός «εκλογικός σύλλογος Μουσουλμάνων Θράκης» καταργήθηκε οριστικά το 1934, γιατί η ύπαρξη του θεωρήθηκε αντισυνταγματική από το Συμβούλιο Επικρατείας.
Η υπεροχή της βενιζελικής παράταξης στη μειονότητα συμβάδιζε βέβαια απόλυτα με την αντίστοιχη βενιζελική κυριαρχία στον χριστιανικό πληθυσμό της περιοχής Ξάνθης-Ροδόπης (βλ. πίνακα). Όμως ενώ η συντριπτική υπεροχή της βενιζελικής παράταξης στον χριστιανικό πληθυσμό διατηρήθηκε, έστω και μειωμένη, και μετά το 1933, αντίθετα η κατάσταση ανατράπηκε ριζικά, την ίδια περίοδο, στη μουσουλμανική μειονότητα.
[1] Νικολακόπουλος, ό.π., σσ. 176-178.
Τα κύρια χαρακτηριστικά, σύμφωνα με τον Ηλία Νικολακόπουλο, που οροθετούν την πολιτική συμπεριφορά της μειονότητας κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου είναι συνοπτικά τα εξής[1]:
1. Η μαζική υποστήριξη της βενιζελικής παράταξης, που αρχίζει ν’ ανατρέπεται το 1934.
2. Η αυτόνομη πολιτική συγκρότηση της μειονότητας, που υποβοηθήθηκε και από τις διαιρετικές πρόνοιες του εκλογικού νόμου,
3. Η έντονη εσωτερική πολυδιάσπαση της μειονότητας, με κυριότερη διαχωριστική τομή την αναπτυσσόμενη αντίθεση μεταξύ «παλαιομουσουλμάνων» και «νεωτεριστών».
Τα περισσότερα και κυριότερα πολιτικά κόμματα απέφυγαν να δημιουργήσουν πολιτικές οργανώσεις και δίκτυα στη μειονότητα, την οποία δεν θεωρούσαν ότι αποτελούσε τελείως ισότιμο τμήμα της ελληνικής πολιτικής ζωής. Τη γενική αυτή τοποθέτηση διαχωρισμού μειονότητας και ελληνικών πολιτικών κομμάτων εξυπηρετούσε εξάλλου και η δημιουργία, το 1923, χωριστού «εκλογικού συλλόγου Μουσουλμάνων Θράκης» – πέρα από οποιαδήποτε άλλη μικροπολιτική σκοπιμότητα ή τραυματική εμπειρία της βενιζελικής παράταξης (όπως η μαζική υπερψήφιση από τους Τούρκους της Μακεδονίας της αντιβενιζελικής παράταξης στις κρισιμότατες εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920).
Ο χωριστός «εκλογικός σύλλογος Μουσουλμάνων Θράκης» αποτέλεσε το θεσμικό πλαίσιο που καθόριζε τα της εκλογικής συμμετοχής της μειονότητας στις περισσότερες εκλογικές αναμετρήσεις του μεσοπολέμου (βουλευτικές εκλογές 1923, 1928, 1932, 1933 και γερουσιαστικές εκλογές 1929 και 1934). Μόνο τρεις φορές (βουλευτικές εκλογές 1926, 1935 και 1936), ο χριστιανικός και ο μουσουλμανικός πληθυσμός της περιοχής συναποτέλεσαν ενιαία εκλογική περιφέρεια. Το γεγονός αυτό εισάγει ένα επιπρόσθετο στοιχείο αβεβαιότητας στον καθορισμό μιας απόλυτης αντιστοιχίας μεταξύ των ελληνικών πολιτικών παρατάξεων και των εκλογικών συνδυασμών πού διεκδίκησαν τις ψήφους της μειονότητας. Ο χωριστός «εκλογικός σύλλογος Μουσουλμάνων Θράκης» καταργήθηκε οριστικά το 1934, γιατί η ύπαρξη του θεωρήθηκε αντισυνταγματική από το Συμβούλιο Επικρατείας.
Η υπεροχή της βενιζελικής παράταξης στη μειονότητα συμβάδιζε βέβαια απόλυτα με την αντίστοιχη βενιζελική κυριαρχία στον χριστιανικό πληθυσμό της περιοχής Ξάνθης-Ροδόπης (βλ. πίνακα). Όμως ενώ η συντριπτική υπεροχή της βενιζελικής παράταξης στον χριστιανικό πληθυσμό διατηρήθηκε, έστω και μειωμένη, και μετά το 1933, αντίθετα η κατάσταση ανατράπηκε ριζικά, την ίδια περίοδο, στη μουσουλμανική μειονότητα.
[1] Νικολακόπουλος, ό.π., σσ. 176-178.
Πέμπτη 7 Οκτωβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Πολιτικό πλαίσιο
Η στρατιωτική κατάληψη της εξουσίας από τους Γονατά και Πλαστήρα[1] δε φαίνεται να δυσαρέστησε το πληθυσμό της υποδιοίκησης Ξάνθης. Μία από τις πρώτες ενέργειες της τοπικής ελίτ ήταν η αποστολή τηλεγραφήματος συγχαρητηρίων προς την «Επανάσταση». Αυτοί που υπέγραψαν το τηλεγράφημα – σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» ο Α. Βαλούκτσογλου ήταν καπνέμπορος, ο Ε. Καρυωτάκης δικηγόρος, ο Α. Σιγάλας πολιτευτής και ο Χ. Παρασχίδης κτηματίας – θα μπορούσαν να είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα των πολιτικών απόψεων της ελίτ της Ξάνθης. Στο τηλεγράφημα που «απεστάλη σήμερον (17/9/1922) εις την Εθνικήν Επαναστατικήν Επιτροπήν εις Αθήνας», οι προαναφερθέντες θέτουν τους εαυτούς τους στη διάθεση της «Επανάστασης» παρομοιάζοντάς την μάλιστα με «λάμποντα ήλιον»[2]:
Απαξάπας ο λαός της Ξάνθης εν στυγνώ και φριχτώ πένθει από μηνός διατελεί επί ανηκούστω Εθνική συμφορά και μέχρι σήμερον ακόμη φιμωμένος διατελών ίνα μη ακούεται η κραυγή της λύσσης και της απελπισίας, έξαλλος στρέφει τα όμματα προς τον λάμποντα ήλιον ον εξέπεμψε προς παν το ελληνικόν υμετέρα Εθνοσωτήριος δράσις. Συγχαίρει εν λυγμοίς και εκφράζει βαθυτάτην, αιωνίαν ευγνωμοσύνην προς μεγάλους συντελεστάς αυτής και κηρύσση ότι θέτει την ζωήν και περιουσίαν του εις την διάθεσιν της Εθνικής Επαναστάσεως προς σωτηρίαν της εις το χείλος της αβύσσου και της ατιμίας αχθείσης Μεγάλης Πατρίδος.
Δια τον λαόν της Ξάνθης
Α. Βαλούκτσογλου (καπνέμπορος), Ε. Καρυωτάκης (δικηγόρος), Α. Σιγάλας (πολιτευτής και καπνέμπορος), Χ. Παρασχίδης (κτηματίας).
Το συγκεκριμένο παράθεμα αλλά και αυτά που ακολουθούν δεν επιτρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων για το αν το τηλεγράφημα ή τα συλλαλητήρια αφορούσαν όλους τους κατοίκους της Ξάνθης και για το αν οι πολίτες συμμετείχαν αυθορμήτως ή μετά από παραινέσεις. Το τηλεγράφημα, ωστόσο, φαίνεται ότι είναι δημιούργημα της τοπικής ελίτ, η οποία προφανώς υπερασπιζόταν τις αξίες του κόμματος του Βενιζέλου και δε λειτουργούσε σύμφωνα με τις επιθυμίες και τα συμφέροντά της κατά τα χρόνια 1920-1922.
Κατά τη διάρκεια της δίκης των «εξ» και συγκεκριμένα στις 10 Νοεμβρίου 1922 έλαβε χώρα στην Ξάνθη διαδήλωση, σύμφωνα με το ψήφισμα της οποίας όλοι οι συγκεντρωθέντες απαιτούσαν την καταδίκη σε θάνατο των κατηγορουμένων. Η επιθυμία τους αυτή ουσιαστικά εκφράζει τη θέλησή τους να ταυτιστούν με τις ακραίες στρατιωτικές γνώμες χωρίς τη βοήθεια των οποίων ίσως η «Επανάσταση» να μην επικρατούσε, αδιαφορώντας ταυτόχρονα για τις απόψεις του ίδιου του Βενιζέλου που είχε ενστερνιστεί μια πιο διαλλακτική στάση[3]. Ουσιαστικά είτε εξαιτίας της εισροής στην Ξάνθη των προσφύγων, που θεωρούσαν τους έξι κατηγορούμενους ως τους υπαίτιους της συμφοράς τους είτε εξαιτίας της ύπαρξης στην Ξάνθη φωνών αντίθετων της «Επανάστασης» με το συγκεκριμένο ψήφισμα οι Ξανθιώτες θέλησαν να ταυτιστούν με τους ακραίους υποστηρικτές της «Επανάστασης». Τέλος το ψήφισμα φυσικά δεν ήταν δυνατό να δημιουργηθεί από όλους τους διαδηλωτές, αλλά από μια μικρή ομάδα ανθρώπων που πιθανότατα «ρητόρευσαν» ή διοργάνωσαν τη διαδήλωση, δηλαδή το ψήφισμα εκφράζει πρώτιστα τους ίδιους και κατόπιν τους υπόλοιπους, οι οποίοι ίσως δια βοής και με επιφωνήματα το υπερψήφισαν. Ωστόσο το πλήθος των προσφύγων που ήταν εγκατεστημένο στην Ξάνθη αλλά και τα εκλογικά αποτελέσματα τουλάχιστον μέχρι το 1932 οδηγούν στη σκέψη ότι δεν επρόκειτο απλώς για διατεταγμένη ενέργεια[4]:
Ο Λαός της πόλεως Ξάνθης και των περιχώρων μετά των ενταύθα διαμενόντων προσφύγων Α. Θράκης και Μ. Ασίας επ’ ευκαιρία της δίκης των ενόχων της επελθούσης Μεγάλης Εθνικής Συμφοράς, συνελθώς εις πάνδημον συλλαλητήριον σήμερον εν τη Πλατεία της Πόλεως και ακούσας των ρητόρων
Ψηφίζει
1) Διατρανεί αισθήματα απείρου Σεβασμού και ευγνωμοσύνης προς την Σώτειραν Επανάστασιν και παρά το πλευρόν αυτής τιθέμενος είναι πρόθυμος να υποβληθή εις πάσαν θυσίαν προς επικράτησιν του Εθνοσωτηρίου αυτής προγράμματος.
2) Διαδηλοί την φρίκην και τον αποτροπιασμόν αυτού περί των στυγερών αποκαλύψεων της εξεταστικής επιτροπής δια των οποίων καταφαίνεται εναργέστατα η εγκληματική ενοχή των νεκροθαπτών της Μεγάλης Ελλάδος και αξιοί την εις θάνατον καταδίκην πάντων των οπωσδήποτε συντελεσάντων εις την εθνικήν αυτήν καταστροφήν και την δήμευσιν των περιουσιών των υπέρ των αναπήρων πολέμου και των θυμάτων της καταστροφής.
3) Εκλέγει επιτροπήν με την εντολή να υποβάλη το παρόν ψήφισμα εις την Υποδιοίκησιν Ξάνθης με την παράκλησιν να διαβιβασθή τούτο ει δυνατόν τηλ/κώς προς την Επαναστατικήν Επιτροπήν, το Υπουργικόν Συμβούλιον, του Πρόεδρον του Εκτάκτου Στρατοδικείου ως την δημοσίευσιν τούτου εις τον Τύπον.
Εν Ξάνθη τη 10 Ν/βρίου 1922
Η Επιτροπή.
Οι ενέργειες αυτές, όπως και οι διάφορες παρελάσεις, είχαν ως σκοπό την εύρεση «κατηγορούμενων» για τον τερματισμό των οραμάτων της Μεγάλης Ιδέας και την αναπτέρωση του καταρρακωμένου εθνικού γοήτρου. Μάλιστα δεν κρύβεται η επιθυμία της «επανόρθωσης της εντροπής», δηλαδή η ανάληψη νέων στρατιωτικών ενεργειών για την ανακατάληψη των εδαφών που χάθηκαν και τον επαναπατρισμό των προσφύγων στους τόπους καταγωγής τους [5]:
…Η χθεσινή επιθέωρησις την οποίαν ενήργησεν ο κ. Μέραρχος όλων των τμημάτων της Μεραρχίας, ήτο μια εορτή δι’ ημάς. Η επιθεώρησις ήρχισε τη 9 ½ πρωινήν. Όλα τα παληκάρια μας ένας και ένας, τα παραστήματά των θαυμάσια. Αι μορφαί των, ζωηραί. Ηθικό γερό και πολύ. Θέλησις και πόθος προς τα μεγάλα και τα ιερά. Μετά την επιθεώρησιν, ηκολούθησεν η παρέλασις των τμημάτων προ του Μεράρχου, όστις μεθ’ όλον του το Επιτελείον ευρίσκετο εις την Πλατείαν Ξάνθης. Οι στρατιώται πατούσαν και εβάδιζαν. Κατενθουσιασμένοι και γελαστοί. Κανονικοτάτη παρέλασις. Παρέλασις εορτή και πρόλογος.
Ο πρόλογος τον οποίον αναμέναμεν. Αναμένει όλη η Ελλάς, το Πανελλήνιον ολόκληρον, δια την επανόρθωσιν της εντροπής, την οποίαν μας προσκήψαν οι στιγεροί εγκληματίες του καταλυθέντος καθεστώτος.
Αυτή η αναμονή της επανόρθωσης είχε οδηγήσει τους πρόσφυγες στην παραμέληση των κτημάτων που τους είχαν δοθεί και στη συμμετοχή σε διαδηλώσεις ή άλλες ενέργειες που κατά τη γνώμη τους θα ωθούσαν προς αυτό το σκοπό[6]:
Την εποχήν εκείνην κρατούσαν ήτο μεταξύ των προσφύγων η αντίληψις ότι η επάνοδός των και πάλιν εις τας εστίας των θα ήτο προσεχής. Ο αυτός λόγος επίσης είναι γεγονός ότι υπήρξεν η αιτία εις το να μη επιδοθώσι τα δύο πρώτα έτη οι πρόσφυγες μετά ζήλου εις την καλλιέργειαν και γενικώς εις εξεύρεσιν εργασίας δια να προσπορισθώσι τα προς το ζην.
Παραπάνω αναφέρθηκε η υπόθεση ότι η ύπαρξη στην Ξάνθη φωνών αντίθετων προς την «Επανάσταση» οδήγησε τους Ξανθιώτες να ταυτιστούν με τις ακραίες απόψεις των υποστηρικτών της. Το μοναδικό, αλλά ταυτόχρονα ισχυρό στοιχείο για την παραπάνω υπόθεση είναι το γεγονός ότι σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» το κίνημα της Αντεπανάστασης χρησιμοποίησε την πόλη της Ξάνθης ως βάση για τη συγκέντρωση και την οργάνωση των στρατευμάτων του. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν από το κίνημα της Αντεπανάστασης σε μάχες που ακολούθησαν στην Κεντρική Μακεδονία. Αξιωματικοί του στρατού στο στρατόπεδο, που βρισκόταν στο Κιρέτσιλερ Ξάνθης τη νύχτα της 21ης Οκτωβρίου 1923 συγκέντρωσαν στρατό και τον οδήγησαν χρησιμοποιώντας τις σιδηροδρομικές γραμμές στη Μακεδονία, όπου υπέστη ήττα από τα στρατεύματα της Επανάστασης. Άγνωστο παραμένει αν είχαν συμμετάσχει Ξανθιώτες αξιωματικοί ή πολίτες στο κίνημα της Αντεπανάστασης και σε ποιο βαθμό. Πιθανώς υπήρχαν στο σύνολο του πληθυσμού και υποστηρικτές της, ωστόσο τα στοιχεία δεν επιτρέπουν περαιτέρω διαπιστώσεις. Όσον αφορά στους στρατιώτες πιθανότατα υπήρχαν και γνώστες των ενεργειών του κινήματος αλλά και στρατιώτες που δεν γνώριζαν περί τίνος πρόκειται και λειτουργούσαν υπό τις διαταγές ανωτέρων. Πάντως, υπάρχει στο παρακάτω παράθεμα μια αίσθηση «άφεσης αμαρτιών» για τους στρατιώτες και τα κατώτερα κλιμάκια του στρατού από την τοπική κοινωνία της Ξάνθης, που γίνεται προσιτή μέσω του ανταποκριτή της εφημερίδας «Μακεδονία»[7]:
Από καταθέσεως αξιωματικών του 29ου συντάγματος πεζικού παραλαμβάναμεν τας κατωτέρω πληροφορίας περί του εν Ξάνθη εκραγέντος κινήματος:
Η έδρα του 29ου πεζικού συντάγματος ευρίσκετο εις Κιρέτσιλερ Ξάνθης. Το Ι τάγμα του εστάθμευεν εις τας φυλακάς της σιδηροδρομικής γραμμής. Το ΙΙ τάγμα εις την έδραν του συντάγματος.
Την 21ην και ώραν 10 εκάλεσεν ο Διοικητής του Συντάγματος, ταγματάρχης Πλατής τους αξιωματικούς του ΙΙ τάγματος και τούς του επιτελείου, και ανέγνωσε κατά το υπόδειγμα του Κέντρου την προκήρυξιν. Μετά την ανάπτυξίν της ωμίλησε μετά φανατισμού και πάθους υπέρ του κινήματος και του αλληλοσπαραγμού. Εις την συγκέντρωσιν ήσαν παρόντες ο ταγματάρχης Δωρής, διοικητής του τάγματος, ο υπολοχαγός Παπαδόπουλος του 5ου λόχου, ο λοχαγός μάσκας του 6ου, ο λοχαγός Ηλιάδης του 7ου, ο υπολοχαγός Ιωαννίδης της ΙΙας πυροβολαρχίας και ο υπασπιστής του Σώματος Σιραδάκης.
Ο Πλατής διέταξε να συμπληρωθούν τα φισίγγια και τα πυρομαχικά του ΙΙ τάγματος και να είναι εν κινήσει εις τον σταθμόν Ξάνθης. Εν τω μεταξύ ο μέραρχος Δεμέστιχας κατήλθεν εις τον σταθμόν με το επιτελείον του.
Την 10ην ώραν της 22ας ανεχώρησε το ταγμα επί συρμού μετά μιας πυροβολαρχίας ορειβατικής υπό τον λοχαγόν Δικαίον. Το άλλο είχε παραμείνει εις την Δράμαν, όπου κατήλθε και επεθεώρησε και επέβλεψεν ο Μπλέτσος.
Οι στρατιώται εμυρίζοντο κάτι και ήσαν όλοι κατηφείς και σκεπτικοί. Δεν εγνώριζαν πού πηγαίνουν, αλλά και δεν είχον ουδεμίαν προθυμίαν να βαδίσουν εν αγνοία…Οι παραδοθέντες στρατιώται είνε ψύχραιμοι, διότι εν τη συνειδήσει των έχουν την πεποίθησιν ότι εξηναγκάσθησαν εις εμφύλιον πόλεμον υπό των ατίμων στασιαστών αξιωματικών.
Βέβαια το παρακάτω απόσπασμα ενισχύει την πιθανότητα της ύπαρξης υποστηρικτών της Αντεπανάστασης και από την Ξάνθη[8]:
Οι φυγάδες του Ζηρά και οι ενισχύσαντες αυτούς εκ Ξάνθης, εξασθενήσαντες τα μέγιστα συνεπεία της παραδόσεως συμπαγών τμημάτων εις τον εθνικόν στρατόν, περισφίγγονται πανταχόθεν εις την περιοχήν Κιλινδίρ.
Γεγονός, πάντως είναι ότι λίγες μέρες αργότερα από την εμφάνιση του κινήματος, τα στρατεύματα της Επανάστασης είχαν επιβληθεί σε όλη τη Βόρεια Ελλάδα, με αποτέλεσμα την επιστροφή στους φυσιολογικούς ρυθμούς ζωής[9]:
…Θεσσαλονίκη 26 Οκτωβρίου. Εκκαθαρισθείσης πλήρως της καταστάσεως ανά πάσαν την Μακεδονίαν και Θράκην ήρθησαν άπαντα τα περιοριστικά μέτρα και η ζωή επανέλαβε την προτέραν αυτής κανονικότητα…Χαρακτηριστικό της πλήρους εκκαθαρίσεως της κανονικότητας είνε ότι αύριον επαναρχίζουν αι σιδηροδρομικαί συγκοινωνίαι εις άπαντα τα δίκτυα των Μακεδονικών και Θρακικών σιδηροδρόμων.
Παρ’ όλο που παρουσιάζεται η επιστροφή στους φυσιολογικούς ρυθμούς, την Ξάνθη, αλλά κυρίως τους υποστηρικτές της Επανάστασης και άλλων δημοκρατικών δυνάμεων τους επισκίαζε η κατηγορία της μερικής οργάνωσης της «Αντεπανάστασης». Άλλωστε η περίοδος αυτή ήταν προεκλογική και δεν ήταν παράξενο φαινόμενο η διοργάνωση συγκεντρώσεων και συλλαλητηρίων, όπως και συνέβη στην Ξάνθη στις 12 Νοεμβρίου 1923. Το παράξενο στη συγκεκριμένη συγκέντρωση ήταν η συσπείρωση των πολιτικών δυνάμεων του τόπου, οι οποίες κατηγορούσαν άμεσα για το κίνημα της Αντεπανάστασης το Βασιλιά Γεώργιο. Όπως σημειώνει και ο Βερεμής «η καταγραυγή των «δημοκρατικών» και ο φόβος ταύτισης με τους κινηματίες ανάγκασε και τους λιγότερο πολιτικοποιημένους αξιωματικούς να λάβουν θέση στο πολιτειακό ζήτημα»[10].
Επρόκειτο, κυρίως, για μια συγκέντρωση υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας και όχι για την υποστήριξη κάποιου συγκεκριμένου κόμματος. Βέβαια δεν υπάρχουν στοιχεία για τη συμμετοχή αντιβενιζελικών δυνάμεων, καθώς, ακόμη κι αν ληφθούν υπόψη τα πολιτικά φρονήματα των ομιλητών, δε συμπεριελήφθη κανείς αντιβενιζελικός. Τέλος η επανάληψη της φράσης «Ζήτω η Δημοκρατία – Κάτω ο Θρόνος και η Δυναστεία» από τον ανταποκριτή της «Μακεδονίας» φανερώνει την προσπάθεια ν’ απεμπολήσει η Ξάνθη την έμμεση κατηγορία της συνδιοργάνωσης του αντεπαναστατικού κινήματος[11]:
Το πάνδημον λαϊκόν συλλαλητήριον υπέρ της δημοκρατίας εν Ξάνθη
Ξάνθη 13.- Χθες Δευτέρα σύμπας ο Λαός της Ξάνθης αυθορμήτως προσήλθεν εις πάνδημον συλλαλητήριον καθ’ ό εκηρύχθη απροκαλύπτως ούτως υπέρ της Δημοκρατίας. Χιλιάδες λαού συνεκεντρώθησαν εν τη πλατεία της Υποδιοικήσεως Ξάνθης της πόλεως τούτης, ην οι ολεθήρες της πατρίδος μας προ μικρού είχον ωρίσει ως μίαν των αφετηριών του υπαισχίντου κινήματός των.
Ζητωκραυγάζει ο λαός και δονείται η Ξάνθη «Ζήτω η Δημοκρατία» «Κάτω η Δυναστεία»…Οι τε Φιλελεύθεροι Δημοκρατικοί και οι Δημοκρατικοί είναι μία και αυτή πολιτική ομάς, έν στοιχείον με την αυτήν ιδέαν και αρχήν τελευτών, επ’ αγαθώ της Πατρίδος ευχήθη την ενότητα αμφοτέρων των Δημοκρατικών ομάδων εν μέσω ζωηροτάτων ζητωκραυγών υπέρ της Δημοκρατίας…Ακολούθως αναγνώσκεται το ακόλουθον ψήφισμα:
«Λαός Ξάνθης συνελθών πάνδημον συλλαλητήριον σήμερον 12 Νοεμβρίου ήμεραν Δευτέραν και ώραν 11 εν πλατεία Διοικητηρίου και λαβών υπόψη καταστρεπτικά αποτελέσματα άτινα επέφερεν Βασιλικός θεσμός εις άπαντας λαούς αλλά ιδιαιτέρως εις Ελληνικόν ως επίσης και σημερινάς εσωτερικάς και διεθνείς συνθήκας
ΨΗΦΙΖΕΙ
1) Κηρύσσεται απροκαλύπτως υπέρ θεσμού Δημοκρατίας εν Ελλάδι.
2) Εκφράζει ευχήν όπως Επανάστασις και Κυβέρνησις μεριμνήση δια ταχυτέραν δυνατήν ενέργειαν σχετικού δημοψηφίσματος δηλών πάντως ότι τάσσεται δι’ οιανδήποτε απόφασίν της παρά πλευρόν αυτής.
3) Ορίζει επιτροπήν αποτελουμένην εκ των κ. κ. Ισραηλίδου, Χατζιδάκι, Τασούδη, Βαλίδη, Αντωνιάδου, Καλούδη, Σταυροπούλου, Μαυρομιχάλη και Πανδρεμένου, όπως επιδώση το παρόν ψήφισμα εις ενταύθα Στρατιωτικάς και Πολιτικάς Αρχάς και τηλεγραφήση τούτο εις Επανάστασιν και Κυβέρνησιν».
Αναγιγνώσκεται επίσης προς λαόν το εξής τηλεγράφημα υπογραφηθέν υπό της ως άνω εκλεγείσης Επιτροπής όπερ ο λαός δια βοής ενέκρινε και απέστειλε προς τον κ. Δαγκλήν, Διευθυντήν του Κόμματος Φιλελευθέρων και Δ. Παπαναστασίου, Αρχηγόν της Δημοκρατικής Ενώσεως.
«Λαός Ξάνθης συνελθών σήμερον πάνδημον συλλαλητήριον και ψηφίσας το εις την Κυβέρνησιν και Επανάστασιν αποσταλέν ψήφισμα εκφράζει προς τούτοις ευχήν όπως επέλθη συνεννόησις μεταξύ των δύο δημοκρατικών κομμάτων, Φιλελευθέρων και Δημοκρατικών επ’ αγαθώ έθνους και Δημοκρατίας ιδίως».
Επιβεβαίωση της αγωνίας των Ξανθιωτών να καταδείξουν τα «Επαναστατικά» τους φρονήματα έγινε και με την αποστολή τηλεγραφημάτων και σε άλλες εφημερίδες της εποχής[12]:
Και κατά την χθεσινήν ημέραν ελήφθη νέα σωρεία τηλεγραφημάτων εκ διαφόρων μερών της Ελλάδος προς τη Επανάστασιν και την Κυβέρνησιν αποδοκιμαζόντων το αποτρόπαιον κίνημα, εκδηλούντων πίστιν και αφοσίωσιν προς την Επανάστασιν και αγγελλόντων την συγκρότησιν συλλαλητηρίων. Μεταξύ άλλων απηύθυναν τοιαύτα εκ:…Ξάνθης.
Βέβαια, δεν έλειπαν και οι αψιμαχίες μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων, που μερικές φορές έφταναν σε ακραίες ενέργειες[13]:
Κατά τηλεγράφημα εκ Ξάνθης ο Δημοκρατικός κ. Μπακάλμπασης μετ’ άλλων δημοκρατικών υποψηφίων ενώ παρεκάθηντο εις γεύμα παρατιθέμενον υπό του Δημάρχου, υπέστησαν επίθεσιν παρ’ αγνώστων οίτινες επυροβόλησαν τρις ανεπιτυχώς καθ’ ήν στιγμήν εγένετο πρόποσις υπέρ της Δημοκρατίας, της Επαναστάσεως και του Κονδύλη.
Το συγκεκριμένο επεισόδιο δεν επιβεβαιώνεται από την εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα», η οποία υποστήριζε ότι μεθυσμένοι απλά πυροβόλησαν στον αέρα[14]:
Μία δήθεν απόπειρα
Ξάνθη, 28 Νοεμβρίου – Το επεισόδιον του κ. Μπακάλμπαση παρεστάθη ανακριβώς και δημοσκοπικώς. Ουδεμία απόπειρα κατ’ αυτού εγένετο, παρά συνειθισμένη έρις εκ μέρους μεθυσμένων, οίτινες εξελθόντες του εστιατορίου επυροβόλησαν εις τον αέρα.
Η σημασία των δύο παραπάνω παραθεμάτων έγκειται στο γεγονός ότι η πολιτική ηρεμία στην Ξάνθη είχε διαταραχθεί και καθώς οι εκλογές πλησίαζαν, οι προεκλογικές συγκεντρώσεις πολλαπλασιάζονταν μόνο που αυτή τη φορά συμμετείχαν οπαδοί του βενιζελικού κόμματος διαδηλώνοντας την επιθυμία τους να επιστρέψει στα ελληνικά πολιτικά πράγματα ο Ελευθέριος Βενιζέλος[15]:
Ο λαός της Ξάνθης συγκεντρωθείς εν πολυπηθεστάτω συλλαλητηρίω ήκουσε τον πολιτευτήν κ. Εξηντάρην δια μακρόν εξιστορήσαντα το έργον κ. Βενιζέλου και αναπτύξαντα την ανάγκην της ταχείας επανόδου του. Ο Λαός ζητωκραυγών, ενέκρινε εν μέσω επευφημιών σχετικόν ψήφισμα.
Ένας από τους υποψήφιους βουλευτές για τις εκλογές του Δεκεμβρίου του 1923 στο νομό Ροδόπης, στον οποίο ανήκε η υποδιοίκηση Ξάνθης ήταν και ο υποψήφιος του βενιζελικού κόμματος Γεώργιος Εξηντάρης[16], ο οποίος είχε καταγωγή από την Ανατολική Θράκη[17]:
Ο υπό τον κ. Γ. Εξηντάρην συνδυασμός του Νομού Ροδόπης κατηρτίσθη ως εξής: Βενιζέλος, Εξηντάρης, Μαυρίδης, Φλωρίδης, Καραπέτσης, Καρυωτάκης, Ιωαννίδης, Βακριλούδης, Κατρανίτσας και Κανάρης. Ο συνδυασμός αυτός κρίνεται ισχυρότατος και θεωρείται απολύτως εξησφαλισμένη η επιτυχία του.
Καθαρώς δημοκρατικόν συνδυασμόν κατήρτισεν ο στρατηγός κ. Κονδύλης με τους κ.κ. Μπακάλμπασην, αντιπλοίαρχον Λεωνίδα Θεοχάρη και άλλα στοιχεία.
Ιδιαίτερα για την απόφαση του Κονδύλη[18] να πολιτευτεί στο νομό Ροδόπης ως υποψήφιος της Δημοκρατικής Ένωσης του Αλ. Παπαναστασίου και την αντιδικία του με τον Εξηντάρη η εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα» αναφέρεται σε παλαιότερο άρθρο[19]:
Νέος πολιτικός ανήρ ο στρατηγός Κονδύλης απεφάσισε να πολιτευθή. Και επέλεξε την Θράκην. Μετέβη εις το νομόν Ροδόπης. Και κατήλθε πρώτον εις την Ξάνθην. Εκεί αντιπροσωπεία των Σωματείων της πόλεως τον παρεκάλεσε να φροντίση και ο ίδιος ώστε να καταστή δυνατή η συνεργασία του με τον συνδυασμόν τον οποίον είχε ήδη κατηρτίση εκεί ο κ. Γ. Εξηντάρης με τέως βουλευτάς Θράκης, άλλα εγχώρια στοιχεία και πρόσφυγας.
Παρ’ όλες τις προσπάθειες των Ξανθιωτών για συνεργασία των δημοκρατικών δυνάμεων η διαμάχη μεταξύ των δύο πολιτικών ανδρών και των συνδυασμών τους δε σταμάτησε ούτε και την ημέρα των εκλογών[20]:
Κομοτινή, 15 Δεκεμβρίου – Ο στρατηγός κ. Κονδύλης, περιοδεύων εν συνοδεία δυνάμεως χωροφυλακής, ετρομοκράτησε την ύπαιθρον χώραν. Εις το χωρίον Ξυλαγανή τα όργανα της χωροφυλακής επεχείρησαν να συλλάβωσι και κακοποιήσωσι άνθρωπον μου ονόματι Χαυλίδην. Διεμαρτυρήθη εις τας ενταύθα αρχάς, τον Αρχηγόν της Επαναστάσεως και τον Πρωθυπουργόν.
Γεώργιος Εξηντάρης
Η πόλη της Ξάνθης βρισκόταν μάλλον υπό τη βενιζελική επιρροή, ωστόσο, έντονη ήταν η αγωνία των Ξανθιωτών για τα πολιτικά πράγματα την εποχή της διαδοχής του Βενιζέλου από άλλους πολιτικούς, που ακολουθούσαν την πολιτική του, το 1924. Όπως καταδεικνύει άλλωστε και το ψήφισμα των «επαγγελματικών σωματείων» της πόλης, προτάθηκε ο σχηματισμός μιας ισχυρής κυβέρνησης μακριά από μικροπρέπειες και εγωισμούς. Άγνωστο παραμένει αν ο λόγος που ωθούσε τους Ξανθιώτες στην ψήφιση τέτοιων προτάσεων ήταν τοπικός ή γενικός και αφορούσε το ενδιαφέρον για τη γενικότερη πολιτική κατάσταση[21]:
ΨΗΦΙΣΜΑ
Άπαντα τα Διοικητικά Συμβούλια των ενταύθα Σωματείων και Συλλόγων μετά των Προσφυγικών τοιούτων και άπαντες οι Παράγοντες της πόλεως μας συνελθόντες σήμερον την 13ην Ιουλίου, λαβόντες υπ’ όψιν την παρούσαν πολιτικήν κατάστασιν ην εδημιούργησαν μικραί φιλοδοξίαι και προσπάθειαι προς ικανοποίησιν μικρών εγωισμών και ήτις κατάστασις οδηγεί εις Κρατικήν αποσύνθεσιν και εγκυμονεί κινδύνους δια το καθεστώς και την Πατρίδα εσωτερικώς και εξωτερικώς και επιθυμούντες τον τερματισμόν ταύτης προς σωτηρίαν καθεστώτος και της Πατρίδος.
Ψηφίζουν
Εκφράζουν την απόλυτον εμπιστοσύνην και αφοσίωσίν των προς το καθεστώς όπερ εισίν αποφασισμένοι να υποστηρίξωσι παντί σθένει.
Εκφράζουν ευχήν προς απαντάς τους αρχηγούς απάντων των εν τη Εθνοσυνελεύσει συχνά κομμάτων όπως παύσωσι τας μεταξύ των προσωπικός διαμάχας αίτινες δεν εξυπηρετούν ουδένα Πατριωτικόν και καθεστωτικόν σκοπόν αλλ’ ατομικάς φιλοδοξίας όπως περιβάλωσι δια πλήρους εμπιστοσύνης μίαν Δημοκρατικήν οιανδήποτε Κυβέρνησιν μονίμως όμως και σταθερώς ίνα δυνηθή να προβή όσον ένεστι ταχύτερον εις την Εθνικήν αποκατάστασιν.
Προσκαλούσι πάντας τους εν οιαδήποτε γωνία της Ελληνικής γης κατοικούντας Έλληνας τους πραγματικώς πονούντας την Πατρίδα και το καθεστώς όπως ενώσωσι μεθ’ ημών παρόμοιας ευχάς των προς τους αρχηγούς των κομμάτων. Και,
Ψηφίζουν επιτροπήν εκ των κ. κ. Α. Βάσου, Θ. Χαρτζήδου, Δ. Κυριακίδου, Ε. Τζανόγλου, Π. Χριστίδου, Σ. Δαχτάνη, Παμ. Μανασή, Β. Τοσσούνογλου, Γ. Κογκαλίδου,Α. Τριανταφύλλου, Γ. Χατζιδάκι και Α. Ευφραμίδου όπως αποστείλη το παρόν προς απαντάς τους κομματικούς αρχηγούς και τον τύπον.
ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Η παραπάνω εκδήλωση διοργανώθηκε από υποστηρικτές του Βενιζέλου – άλλωστε αυτό καταδεικνύεται έμμεσα και από την απουσία του κομμουνιστικού, καπνεργατικού σωματείου, «Άμυνα» – αλλά και τα ονόματα των μελών της επιτροπής καταδεικνύουν τις βενιζελικές καταβολές τους. Έκδηλη είναι όμως η ανησυχία και ο φόβος τους για την αστάθεια των δημοκρατικών δυνάμεων και δη του βενιζελικού κόμματος.
Γενικότερα όμως η υπεροχή της βενιζελικής παράταξης ήταν εμφανής στο νομό Ροδόπης την εποχή του μεσοπολέμου τουλάχιστον έως το 1933 [22]:
Πίνακας 6 Χριστιανική ψήφος στην περιοχή Ξάνθης – Ροδόπης (1926-1929) (% των εγκύρων)
Έτος
Αντιβενιζελικοί
Βενιζελικοί
Αγροτιστές
ΚΚΕ
Διάφοροι
1926 (Β)
9,7
65,9
6,1
18,2
-
1928 (Β)
4,6
86,8
-
6,8
1,0
1929 (Γ)
-
91,4
-
8,5
-
Τα υψηλά ποσοστά του ΚΚΕ οφείλονταν κατά τον Μιχαλακόπουλο στο πρόβλημα της στέγασης των προσφύγων, που εγκαταστάθηκαν στις πόλεις και οι οποίοι απασχολούνταν, κυρίως, ως καπνεργάτες. Για τον ίδιο η απόκτηση κατοικίας με πλήρη κυριότητα από τους καπνεργάτες και η αντίστοιχη μέριμνα για τους γηγενείς εργάτες θα μείωνε τις πιθανότητες ριζοσπαστικοποίησης[23]:
Αλλ’ υπάρχει εκεί άνευ στέγης μέγιστον στοιχείον εργατικόν, και δη καπνεργατικόν, τούτου δε πάλιν μέγα μέρος, ωθούμενον από εξωτερικάς επιρροάς και από την συνεχή και ύπουλον προπαγάνδαν της Γ΄ Διεθνούς, αποκλίνει είτε ενσυνειδήτως, είτε παρασυρόμενον προς τον κομμουνισμόν και την αναρχίαν…Πρόδηλον ότι, το ασφαλέστερον μέσον, ίνα καταπολεμήσωμεν την κομμουνιστικήν προσπάθειαν, είναι το να καταστήσωμεν ευχερή εις το εργατικόν στοιχείον την απόκτησιν ευθηνής κατοικίας, και δη, κατ’ εμήν γνώμην, όχι μόνον προς χρήσιν αυτής, αλλά και προς πλήρη κυριότητα…Εάν οπωσδήποτε μεριμνήσωμεν δια τους αστέγους πρόσφυγας – παρ’ οις άλλωστε εντατικώτατα εργάζεται η κομμουνιστική προπαγάνδα – και δεν λάβωμεν μέριμναν δια τους γηγενείς εργάτας, η διαβολή παρ’ αυτοίς να δράση συντονώτερον και οι τάξεις των συντηρητικών θα αραιωθώσιν.
[1] Για τη γενικότερη πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα την περίοδο του Μεσοπολέμου βλ. α) Δαφνής Γρ. Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, Αθήνα, [χ.ο.], 1974, β) Βερεμής Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική (1916-1936), Αθήνα, Εξάντας, 1977, Mavrogordatos G.T., Stillborn Republic. Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, Los Angeles, University of California Press, 1983 και δ) Ιωαννίδης Σ., Ο «Εθνικός Αγών» Ξάνθης και «Μια πρωτοφανής λαϊκή εκδήλωσις», Θρακικά Χρονικά, τχ. 38, Ξάνθη, 1983.
[2] Μακεδονία, 18/9/1922.
[3] Βερέμης Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική (1916-1936), Αθήνα, Εξάντας, 1977, σ. 127.
[4] Μακεδονία, 14/11/1922.
[5] Μακεδονία, 9/12/1922.
[6] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 165.
[7] Μακεδονία, 26/10/23. Ολόκληρο το άρθρο της εφημερίδας στο παράρτημα της εργασίας.
[8] Μακεδονία, 25/10/23
[9] Ελεύθερο Βήμα, 27/10/1923.
[10] Βερεμής, ό.π., σ. 138.
[11] Μακεδονία, 18/11/1923. Ολόκληρο το άρθρο της εφημερίδας στο παράρτημα της εργασίας.
[12] Ελεύθερο Βήμα, 31/10/1923.
[13] Βραδυνή, 23/11/1923.
[14] Ελεύθερο Βήμα, 29/11/23.
[15] Ελεύθερο Βήμα, 5/12/1923.
[16] Ο Γεώργιος Εξηντάρης (Μάλγαροι Ανατ. Θράκης, 1887 – Αθήνα, 1963) ήταν πολιτικός και διπλωμάτης. Το 1920 εκλέχθηκε πληρεξούσιος στην Γ΄ Εθνική Συνέλευση υπό τη σημαία του κόμματος των φιλελευθέρων. Το 1926 εκλέχθηκε βουλευτής Καβάλας και το 1932, 1933 και 1936 (Γ΄ Αναθεωρητική Βουλή) βουλευτής Ροδόπης με το ίδιο κόμμα. Διετέλεσε Υπουργός Γεωργίας στην κυβέρνηση συνασπισμού του Αλ. Ζαΐμη το 1928 (κατά την υπουργία του ιδρύθηκε η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος) και Υπουργός Μακεδονίας το 1933. Διετέλεσε επίσης πρόεδρος της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής των Ελληνοτουρκικών πληθυσμών (1924-1926) και μόνιμος αντιπρόσωπος στη Μικτή Επιτροπή Ελέγχου Ελληνο-Βουλγαρικής Μεταναστεύσεως (1929-1932).
[17] Ελεύθερο Βλημα, 13/12/23.
[18] Ο Γεώργιος Κονδύλης (Προυσός Ευρυτανίας 1879 – Αθήνα, 1936) ήταν στρατιωτικός και πολιτικός. Με την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης αποστρατεύτηκε, αλλά με την έκρηξη του κινήματος των Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου – Ζήρα επανήλθε στο στράτευμα και με κεραυνοβόλες ενέργειες και μετακινήσεις των υπό τις διαταγές του δυνάμεων συνετέλεσε στην κατάπνιξη του κινήματος. Στις εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου 1923, ως υποψήφιος της Δημοκρατικής Ένωσης (αργότερα Εργατικό-Αγροτικό Κόμμα) του Αλ. Παπαναστασίου, εκλέχθηκε βουλευτής Ροδόπης και στις 12 Μαρτίου 1924 ανέλαβε το υπουργείο Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Παπαναστασίου. Στις 15 Ιουνίου 1924 ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών στην κυβέρνηση του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου. Στις 21 Αυγούστου 1926 συνέλαβε και φυλάκισε το δικτάτορα Πάγκαλο και σχημάτισε κυβέρνηση που διεξήγαγε ανόθευτες εκλογές με απλή αναλογική (7/11/26), στις οποίες το κόμμα του, το Εθνικό Δημοκρατικό Κόμμα, δεν πήρε μέρος. Στις εκλογές όμως της 19ης Αυγούστου 1928 πήρε μέρος, το κόμμα του κέρδισε 9 έδρες και ο ίδιος εκλέχθηκε βουλευτής Καβάλας.
[18] Ελεύθερον Βήμα, 11/12/23.
[19] Ελεύθερον Βήμα, 11/12/23.
[20] Ελεύθερον Βήμα, 16/12/23.
[21] Ιωαννίδης Σ., Ο «Εθνικός Αγών» Ξάνθης και «Μια πρωτοφανής λαϊκή εκδήλωσις», Ξάνθη, Θρακικά Χρονικά, τχ. 38, 1983, σσ. 109-116.
[22] Νικολακόπουλος Η., Πολιτικές δυνάμεις και εκλογική συμπεριφορά της μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη: 1923-1955, Αθήνα, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τμ. 8, 1990-1991, σσ. 177 και 179.
[23] Μιχαλακόπουλος Α., Μικταί Σελίδες, Αθήνα, [χ.ο.], 1967, σσ. 580-581.
Η στρατιωτική κατάληψη της εξουσίας από τους Γονατά και Πλαστήρα[1] δε φαίνεται να δυσαρέστησε το πληθυσμό της υποδιοίκησης Ξάνθης. Μία από τις πρώτες ενέργειες της τοπικής ελίτ ήταν η αποστολή τηλεγραφήματος συγχαρητηρίων προς την «Επανάσταση». Αυτοί που υπέγραψαν το τηλεγράφημα – σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» ο Α. Βαλούκτσογλου ήταν καπνέμπορος, ο Ε. Καρυωτάκης δικηγόρος, ο Α. Σιγάλας πολιτευτής και ο Χ. Παρασχίδης κτηματίας – θα μπορούσαν να είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα των πολιτικών απόψεων της ελίτ της Ξάνθης. Στο τηλεγράφημα που «απεστάλη σήμερον (17/9/1922) εις την Εθνικήν Επαναστατικήν Επιτροπήν εις Αθήνας», οι προαναφερθέντες θέτουν τους εαυτούς τους στη διάθεση της «Επανάστασης» παρομοιάζοντάς την μάλιστα με «λάμποντα ήλιον»[2]:
Απαξάπας ο λαός της Ξάνθης εν στυγνώ και φριχτώ πένθει από μηνός διατελεί επί ανηκούστω Εθνική συμφορά και μέχρι σήμερον ακόμη φιμωμένος διατελών ίνα μη ακούεται η κραυγή της λύσσης και της απελπισίας, έξαλλος στρέφει τα όμματα προς τον λάμποντα ήλιον ον εξέπεμψε προς παν το ελληνικόν υμετέρα Εθνοσωτήριος δράσις. Συγχαίρει εν λυγμοίς και εκφράζει βαθυτάτην, αιωνίαν ευγνωμοσύνην προς μεγάλους συντελεστάς αυτής και κηρύσση ότι θέτει την ζωήν και περιουσίαν του εις την διάθεσιν της Εθνικής Επαναστάσεως προς σωτηρίαν της εις το χείλος της αβύσσου και της ατιμίας αχθείσης Μεγάλης Πατρίδος.
Δια τον λαόν της Ξάνθης
Α. Βαλούκτσογλου (καπνέμπορος), Ε. Καρυωτάκης (δικηγόρος), Α. Σιγάλας (πολιτευτής και καπνέμπορος), Χ. Παρασχίδης (κτηματίας).
Το συγκεκριμένο παράθεμα αλλά και αυτά που ακολουθούν δεν επιτρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων για το αν το τηλεγράφημα ή τα συλλαλητήρια αφορούσαν όλους τους κατοίκους της Ξάνθης και για το αν οι πολίτες συμμετείχαν αυθορμήτως ή μετά από παραινέσεις. Το τηλεγράφημα, ωστόσο, φαίνεται ότι είναι δημιούργημα της τοπικής ελίτ, η οποία προφανώς υπερασπιζόταν τις αξίες του κόμματος του Βενιζέλου και δε λειτουργούσε σύμφωνα με τις επιθυμίες και τα συμφέροντά της κατά τα χρόνια 1920-1922.
Κατά τη διάρκεια της δίκης των «εξ» και συγκεκριμένα στις 10 Νοεμβρίου 1922 έλαβε χώρα στην Ξάνθη διαδήλωση, σύμφωνα με το ψήφισμα της οποίας όλοι οι συγκεντρωθέντες απαιτούσαν την καταδίκη σε θάνατο των κατηγορουμένων. Η επιθυμία τους αυτή ουσιαστικά εκφράζει τη θέλησή τους να ταυτιστούν με τις ακραίες στρατιωτικές γνώμες χωρίς τη βοήθεια των οποίων ίσως η «Επανάσταση» να μην επικρατούσε, αδιαφορώντας ταυτόχρονα για τις απόψεις του ίδιου του Βενιζέλου που είχε ενστερνιστεί μια πιο διαλλακτική στάση[3]. Ουσιαστικά είτε εξαιτίας της εισροής στην Ξάνθη των προσφύγων, που θεωρούσαν τους έξι κατηγορούμενους ως τους υπαίτιους της συμφοράς τους είτε εξαιτίας της ύπαρξης στην Ξάνθη φωνών αντίθετων της «Επανάστασης» με το συγκεκριμένο ψήφισμα οι Ξανθιώτες θέλησαν να ταυτιστούν με τους ακραίους υποστηρικτές της «Επανάστασης». Τέλος το ψήφισμα φυσικά δεν ήταν δυνατό να δημιουργηθεί από όλους τους διαδηλωτές, αλλά από μια μικρή ομάδα ανθρώπων που πιθανότατα «ρητόρευσαν» ή διοργάνωσαν τη διαδήλωση, δηλαδή το ψήφισμα εκφράζει πρώτιστα τους ίδιους και κατόπιν τους υπόλοιπους, οι οποίοι ίσως δια βοής και με επιφωνήματα το υπερψήφισαν. Ωστόσο το πλήθος των προσφύγων που ήταν εγκατεστημένο στην Ξάνθη αλλά και τα εκλογικά αποτελέσματα τουλάχιστον μέχρι το 1932 οδηγούν στη σκέψη ότι δεν επρόκειτο απλώς για διατεταγμένη ενέργεια[4]:
Ο Λαός της πόλεως Ξάνθης και των περιχώρων μετά των ενταύθα διαμενόντων προσφύγων Α. Θράκης και Μ. Ασίας επ’ ευκαιρία της δίκης των ενόχων της επελθούσης Μεγάλης Εθνικής Συμφοράς, συνελθώς εις πάνδημον συλλαλητήριον σήμερον εν τη Πλατεία της Πόλεως και ακούσας των ρητόρων
Ψηφίζει
1) Διατρανεί αισθήματα απείρου Σεβασμού και ευγνωμοσύνης προς την Σώτειραν Επανάστασιν και παρά το πλευρόν αυτής τιθέμενος είναι πρόθυμος να υποβληθή εις πάσαν θυσίαν προς επικράτησιν του Εθνοσωτηρίου αυτής προγράμματος.
2) Διαδηλοί την φρίκην και τον αποτροπιασμόν αυτού περί των στυγερών αποκαλύψεων της εξεταστικής επιτροπής δια των οποίων καταφαίνεται εναργέστατα η εγκληματική ενοχή των νεκροθαπτών της Μεγάλης Ελλάδος και αξιοί την εις θάνατον καταδίκην πάντων των οπωσδήποτε συντελεσάντων εις την εθνικήν αυτήν καταστροφήν και την δήμευσιν των περιουσιών των υπέρ των αναπήρων πολέμου και των θυμάτων της καταστροφής.
3) Εκλέγει επιτροπήν με την εντολή να υποβάλη το παρόν ψήφισμα εις την Υποδιοίκησιν Ξάνθης με την παράκλησιν να διαβιβασθή τούτο ει δυνατόν τηλ/κώς προς την Επαναστατικήν Επιτροπήν, το Υπουργικόν Συμβούλιον, του Πρόεδρον του Εκτάκτου Στρατοδικείου ως την δημοσίευσιν τούτου εις τον Τύπον.
Εν Ξάνθη τη 10 Ν/βρίου 1922
Η Επιτροπή.
Οι ενέργειες αυτές, όπως και οι διάφορες παρελάσεις, είχαν ως σκοπό την εύρεση «κατηγορούμενων» για τον τερματισμό των οραμάτων της Μεγάλης Ιδέας και την αναπτέρωση του καταρρακωμένου εθνικού γοήτρου. Μάλιστα δεν κρύβεται η επιθυμία της «επανόρθωσης της εντροπής», δηλαδή η ανάληψη νέων στρατιωτικών ενεργειών για την ανακατάληψη των εδαφών που χάθηκαν και τον επαναπατρισμό των προσφύγων στους τόπους καταγωγής τους [5]:
…Η χθεσινή επιθέωρησις την οποίαν ενήργησεν ο κ. Μέραρχος όλων των τμημάτων της Μεραρχίας, ήτο μια εορτή δι’ ημάς. Η επιθεώρησις ήρχισε τη 9 ½ πρωινήν. Όλα τα παληκάρια μας ένας και ένας, τα παραστήματά των θαυμάσια. Αι μορφαί των, ζωηραί. Ηθικό γερό και πολύ. Θέλησις και πόθος προς τα μεγάλα και τα ιερά. Μετά την επιθεώρησιν, ηκολούθησεν η παρέλασις των τμημάτων προ του Μεράρχου, όστις μεθ’ όλον του το Επιτελείον ευρίσκετο εις την Πλατείαν Ξάνθης. Οι στρατιώται πατούσαν και εβάδιζαν. Κατενθουσιασμένοι και γελαστοί. Κανονικοτάτη παρέλασις. Παρέλασις εορτή και πρόλογος.
Ο πρόλογος τον οποίον αναμέναμεν. Αναμένει όλη η Ελλάς, το Πανελλήνιον ολόκληρον, δια την επανόρθωσιν της εντροπής, την οποίαν μας προσκήψαν οι στιγεροί εγκληματίες του καταλυθέντος καθεστώτος.
Αυτή η αναμονή της επανόρθωσης είχε οδηγήσει τους πρόσφυγες στην παραμέληση των κτημάτων που τους είχαν δοθεί και στη συμμετοχή σε διαδηλώσεις ή άλλες ενέργειες που κατά τη γνώμη τους θα ωθούσαν προς αυτό το σκοπό[6]:
Την εποχήν εκείνην κρατούσαν ήτο μεταξύ των προσφύγων η αντίληψις ότι η επάνοδός των και πάλιν εις τας εστίας των θα ήτο προσεχής. Ο αυτός λόγος επίσης είναι γεγονός ότι υπήρξεν η αιτία εις το να μη επιδοθώσι τα δύο πρώτα έτη οι πρόσφυγες μετά ζήλου εις την καλλιέργειαν και γενικώς εις εξεύρεσιν εργασίας δια να προσπορισθώσι τα προς το ζην.
Παραπάνω αναφέρθηκε η υπόθεση ότι η ύπαρξη στην Ξάνθη φωνών αντίθετων προς την «Επανάσταση» οδήγησε τους Ξανθιώτες να ταυτιστούν με τις ακραίες απόψεις των υποστηρικτών της. Το μοναδικό, αλλά ταυτόχρονα ισχυρό στοιχείο για την παραπάνω υπόθεση είναι το γεγονός ότι σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» το κίνημα της Αντεπανάστασης χρησιμοποίησε την πόλη της Ξάνθης ως βάση για τη συγκέντρωση και την οργάνωση των στρατευμάτων του. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν από το κίνημα της Αντεπανάστασης σε μάχες που ακολούθησαν στην Κεντρική Μακεδονία. Αξιωματικοί του στρατού στο στρατόπεδο, που βρισκόταν στο Κιρέτσιλερ Ξάνθης τη νύχτα της 21ης Οκτωβρίου 1923 συγκέντρωσαν στρατό και τον οδήγησαν χρησιμοποιώντας τις σιδηροδρομικές γραμμές στη Μακεδονία, όπου υπέστη ήττα από τα στρατεύματα της Επανάστασης. Άγνωστο παραμένει αν είχαν συμμετάσχει Ξανθιώτες αξιωματικοί ή πολίτες στο κίνημα της Αντεπανάστασης και σε ποιο βαθμό. Πιθανώς υπήρχαν στο σύνολο του πληθυσμού και υποστηρικτές της, ωστόσο τα στοιχεία δεν επιτρέπουν περαιτέρω διαπιστώσεις. Όσον αφορά στους στρατιώτες πιθανότατα υπήρχαν και γνώστες των ενεργειών του κινήματος αλλά και στρατιώτες που δεν γνώριζαν περί τίνος πρόκειται και λειτουργούσαν υπό τις διαταγές ανωτέρων. Πάντως, υπάρχει στο παρακάτω παράθεμα μια αίσθηση «άφεσης αμαρτιών» για τους στρατιώτες και τα κατώτερα κλιμάκια του στρατού από την τοπική κοινωνία της Ξάνθης, που γίνεται προσιτή μέσω του ανταποκριτή της εφημερίδας «Μακεδονία»[7]:
Από καταθέσεως αξιωματικών του 29ου συντάγματος πεζικού παραλαμβάναμεν τας κατωτέρω πληροφορίας περί του εν Ξάνθη εκραγέντος κινήματος:
Η έδρα του 29ου πεζικού συντάγματος ευρίσκετο εις Κιρέτσιλερ Ξάνθης. Το Ι τάγμα του εστάθμευεν εις τας φυλακάς της σιδηροδρομικής γραμμής. Το ΙΙ τάγμα εις την έδραν του συντάγματος.
Την 21ην και ώραν 10 εκάλεσεν ο Διοικητής του Συντάγματος, ταγματάρχης Πλατής τους αξιωματικούς του ΙΙ τάγματος και τούς του επιτελείου, και ανέγνωσε κατά το υπόδειγμα του Κέντρου την προκήρυξιν. Μετά την ανάπτυξίν της ωμίλησε μετά φανατισμού και πάθους υπέρ του κινήματος και του αλληλοσπαραγμού. Εις την συγκέντρωσιν ήσαν παρόντες ο ταγματάρχης Δωρής, διοικητής του τάγματος, ο υπολοχαγός Παπαδόπουλος του 5ου λόχου, ο λοχαγός μάσκας του 6ου, ο λοχαγός Ηλιάδης του 7ου, ο υπολοχαγός Ιωαννίδης της ΙΙας πυροβολαρχίας και ο υπασπιστής του Σώματος Σιραδάκης.
Ο Πλατής διέταξε να συμπληρωθούν τα φισίγγια και τα πυρομαχικά του ΙΙ τάγματος και να είναι εν κινήσει εις τον σταθμόν Ξάνθης. Εν τω μεταξύ ο μέραρχος Δεμέστιχας κατήλθεν εις τον σταθμόν με το επιτελείον του.
Την 10ην ώραν της 22ας ανεχώρησε το ταγμα επί συρμού μετά μιας πυροβολαρχίας ορειβατικής υπό τον λοχαγόν Δικαίον. Το άλλο είχε παραμείνει εις την Δράμαν, όπου κατήλθε και επεθεώρησε και επέβλεψεν ο Μπλέτσος.
Οι στρατιώται εμυρίζοντο κάτι και ήσαν όλοι κατηφείς και σκεπτικοί. Δεν εγνώριζαν πού πηγαίνουν, αλλά και δεν είχον ουδεμίαν προθυμίαν να βαδίσουν εν αγνοία…Οι παραδοθέντες στρατιώται είνε ψύχραιμοι, διότι εν τη συνειδήσει των έχουν την πεποίθησιν ότι εξηναγκάσθησαν εις εμφύλιον πόλεμον υπό των ατίμων στασιαστών αξιωματικών.
Βέβαια το παρακάτω απόσπασμα ενισχύει την πιθανότητα της ύπαρξης υποστηρικτών της Αντεπανάστασης και από την Ξάνθη[8]:
Οι φυγάδες του Ζηρά και οι ενισχύσαντες αυτούς εκ Ξάνθης, εξασθενήσαντες τα μέγιστα συνεπεία της παραδόσεως συμπαγών τμημάτων εις τον εθνικόν στρατόν, περισφίγγονται πανταχόθεν εις την περιοχήν Κιλινδίρ.
Γεγονός, πάντως είναι ότι λίγες μέρες αργότερα από την εμφάνιση του κινήματος, τα στρατεύματα της Επανάστασης είχαν επιβληθεί σε όλη τη Βόρεια Ελλάδα, με αποτέλεσμα την επιστροφή στους φυσιολογικούς ρυθμούς ζωής[9]:
…Θεσσαλονίκη 26 Οκτωβρίου. Εκκαθαρισθείσης πλήρως της καταστάσεως ανά πάσαν την Μακεδονίαν και Θράκην ήρθησαν άπαντα τα περιοριστικά μέτρα και η ζωή επανέλαβε την προτέραν αυτής κανονικότητα…Χαρακτηριστικό της πλήρους εκκαθαρίσεως της κανονικότητας είνε ότι αύριον επαναρχίζουν αι σιδηροδρομικαί συγκοινωνίαι εις άπαντα τα δίκτυα των Μακεδονικών και Θρακικών σιδηροδρόμων.
Παρ’ όλο που παρουσιάζεται η επιστροφή στους φυσιολογικούς ρυθμούς, την Ξάνθη, αλλά κυρίως τους υποστηρικτές της Επανάστασης και άλλων δημοκρατικών δυνάμεων τους επισκίαζε η κατηγορία της μερικής οργάνωσης της «Αντεπανάστασης». Άλλωστε η περίοδος αυτή ήταν προεκλογική και δεν ήταν παράξενο φαινόμενο η διοργάνωση συγκεντρώσεων και συλλαλητηρίων, όπως και συνέβη στην Ξάνθη στις 12 Νοεμβρίου 1923. Το παράξενο στη συγκεκριμένη συγκέντρωση ήταν η συσπείρωση των πολιτικών δυνάμεων του τόπου, οι οποίες κατηγορούσαν άμεσα για το κίνημα της Αντεπανάστασης το Βασιλιά Γεώργιο. Όπως σημειώνει και ο Βερεμής «η καταγραυγή των «δημοκρατικών» και ο φόβος ταύτισης με τους κινηματίες ανάγκασε και τους λιγότερο πολιτικοποιημένους αξιωματικούς να λάβουν θέση στο πολιτειακό ζήτημα»[10].
Επρόκειτο, κυρίως, για μια συγκέντρωση υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας και όχι για την υποστήριξη κάποιου συγκεκριμένου κόμματος. Βέβαια δεν υπάρχουν στοιχεία για τη συμμετοχή αντιβενιζελικών δυνάμεων, καθώς, ακόμη κι αν ληφθούν υπόψη τα πολιτικά φρονήματα των ομιλητών, δε συμπεριελήφθη κανείς αντιβενιζελικός. Τέλος η επανάληψη της φράσης «Ζήτω η Δημοκρατία – Κάτω ο Θρόνος και η Δυναστεία» από τον ανταποκριτή της «Μακεδονίας» φανερώνει την προσπάθεια ν’ απεμπολήσει η Ξάνθη την έμμεση κατηγορία της συνδιοργάνωσης του αντεπαναστατικού κινήματος[11]:
Το πάνδημον λαϊκόν συλλαλητήριον υπέρ της δημοκρατίας εν Ξάνθη
Ξάνθη 13.- Χθες Δευτέρα σύμπας ο Λαός της Ξάνθης αυθορμήτως προσήλθεν εις πάνδημον συλλαλητήριον καθ’ ό εκηρύχθη απροκαλύπτως ούτως υπέρ της Δημοκρατίας. Χιλιάδες λαού συνεκεντρώθησαν εν τη πλατεία της Υποδιοικήσεως Ξάνθης της πόλεως τούτης, ην οι ολεθήρες της πατρίδος μας προ μικρού είχον ωρίσει ως μίαν των αφετηριών του υπαισχίντου κινήματός των.
Ζητωκραυγάζει ο λαός και δονείται η Ξάνθη «Ζήτω η Δημοκρατία» «Κάτω η Δυναστεία»…Οι τε Φιλελεύθεροι Δημοκρατικοί και οι Δημοκρατικοί είναι μία και αυτή πολιτική ομάς, έν στοιχείον με την αυτήν ιδέαν και αρχήν τελευτών, επ’ αγαθώ της Πατρίδος ευχήθη την ενότητα αμφοτέρων των Δημοκρατικών ομάδων εν μέσω ζωηροτάτων ζητωκραυγών υπέρ της Δημοκρατίας…Ακολούθως αναγνώσκεται το ακόλουθον ψήφισμα:
«Λαός Ξάνθης συνελθών πάνδημον συλλαλητήριον σήμερον 12 Νοεμβρίου ήμεραν Δευτέραν και ώραν 11 εν πλατεία Διοικητηρίου και λαβών υπόψη καταστρεπτικά αποτελέσματα άτινα επέφερεν Βασιλικός θεσμός εις άπαντας λαούς αλλά ιδιαιτέρως εις Ελληνικόν ως επίσης και σημερινάς εσωτερικάς και διεθνείς συνθήκας
ΨΗΦΙΖΕΙ
1) Κηρύσσεται απροκαλύπτως υπέρ θεσμού Δημοκρατίας εν Ελλάδι.
2) Εκφράζει ευχήν όπως Επανάστασις και Κυβέρνησις μεριμνήση δια ταχυτέραν δυνατήν ενέργειαν σχετικού δημοψηφίσματος δηλών πάντως ότι τάσσεται δι’ οιανδήποτε απόφασίν της παρά πλευρόν αυτής.
3) Ορίζει επιτροπήν αποτελουμένην εκ των κ. κ. Ισραηλίδου, Χατζιδάκι, Τασούδη, Βαλίδη, Αντωνιάδου, Καλούδη, Σταυροπούλου, Μαυρομιχάλη και Πανδρεμένου, όπως επιδώση το παρόν ψήφισμα εις ενταύθα Στρατιωτικάς και Πολιτικάς Αρχάς και τηλεγραφήση τούτο εις Επανάστασιν και Κυβέρνησιν».
Αναγιγνώσκεται επίσης προς λαόν το εξής τηλεγράφημα υπογραφηθέν υπό της ως άνω εκλεγείσης Επιτροπής όπερ ο λαός δια βοής ενέκρινε και απέστειλε προς τον κ. Δαγκλήν, Διευθυντήν του Κόμματος Φιλελευθέρων και Δ. Παπαναστασίου, Αρχηγόν της Δημοκρατικής Ενώσεως.
«Λαός Ξάνθης συνελθών σήμερον πάνδημον συλλαλητήριον και ψηφίσας το εις την Κυβέρνησιν και Επανάστασιν αποσταλέν ψήφισμα εκφράζει προς τούτοις ευχήν όπως επέλθη συνεννόησις μεταξύ των δύο δημοκρατικών κομμάτων, Φιλελευθέρων και Δημοκρατικών επ’ αγαθώ έθνους και Δημοκρατίας ιδίως».
Επιβεβαίωση της αγωνίας των Ξανθιωτών να καταδείξουν τα «Επαναστατικά» τους φρονήματα έγινε και με την αποστολή τηλεγραφημάτων και σε άλλες εφημερίδες της εποχής[12]:
Και κατά την χθεσινήν ημέραν ελήφθη νέα σωρεία τηλεγραφημάτων εκ διαφόρων μερών της Ελλάδος προς τη Επανάστασιν και την Κυβέρνησιν αποδοκιμαζόντων το αποτρόπαιον κίνημα, εκδηλούντων πίστιν και αφοσίωσιν προς την Επανάστασιν και αγγελλόντων την συγκρότησιν συλλαλητηρίων. Μεταξύ άλλων απηύθυναν τοιαύτα εκ:…Ξάνθης.
Βέβαια, δεν έλειπαν και οι αψιμαχίες μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων, που μερικές φορές έφταναν σε ακραίες ενέργειες[13]:
Κατά τηλεγράφημα εκ Ξάνθης ο Δημοκρατικός κ. Μπακάλμπασης μετ’ άλλων δημοκρατικών υποψηφίων ενώ παρεκάθηντο εις γεύμα παρατιθέμενον υπό του Δημάρχου, υπέστησαν επίθεσιν παρ’ αγνώστων οίτινες επυροβόλησαν τρις ανεπιτυχώς καθ’ ήν στιγμήν εγένετο πρόποσις υπέρ της Δημοκρατίας, της Επαναστάσεως και του Κονδύλη.
Το συγκεκριμένο επεισόδιο δεν επιβεβαιώνεται από την εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα», η οποία υποστήριζε ότι μεθυσμένοι απλά πυροβόλησαν στον αέρα[14]:
Μία δήθεν απόπειρα
Ξάνθη, 28 Νοεμβρίου – Το επεισόδιον του κ. Μπακάλμπαση παρεστάθη ανακριβώς και δημοσκοπικώς. Ουδεμία απόπειρα κατ’ αυτού εγένετο, παρά συνειθισμένη έρις εκ μέρους μεθυσμένων, οίτινες εξελθόντες του εστιατορίου επυροβόλησαν εις τον αέρα.
Η σημασία των δύο παραπάνω παραθεμάτων έγκειται στο γεγονός ότι η πολιτική ηρεμία στην Ξάνθη είχε διαταραχθεί και καθώς οι εκλογές πλησίαζαν, οι προεκλογικές συγκεντρώσεις πολλαπλασιάζονταν μόνο που αυτή τη φορά συμμετείχαν οπαδοί του βενιζελικού κόμματος διαδηλώνοντας την επιθυμία τους να επιστρέψει στα ελληνικά πολιτικά πράγματα ο Ελευθέριος Βενιζέλος[15]:
Ο λαός της Ξάνθης συγκεντρωθείς εν πολυπηθεστάτω συλλαλητηρίω ήκουσε τον πολιτευτήν κ. Εξηντάρην δια μακρόν εξιστορήσαντα το έργον κ. Βενιζέλου και αναπτύξαντα την ανάγκην της ταχείας επανόδου του. Ο Λαός ζητωκραυγών, ενέκρινε εν μέσω επευφημιών σχετικόν ψήφισμα.
Ένας από τους υποψήφιους βουλευτές για τις εκλογές του Δεκεμβρίου του 1923 στο νομό Ροδόπης, στον οποίο ανήκε η υποδιοίκηση Ξάνθης ήταν και ο υποψήφιος του βενιζελικού κόμματος Γεώργιος Εξηντάρης[16], ο οποίος είχε καταγωγή από την Ανατολική Θράκη[17]:
Ο υπό τον κ. Γ. Εξηντάρην συνδυασμός του Νομού Ροδόπης κατηρτίσθη ως εξής: Βενιζέλος, Εξηντάρης, Μαυρίδης, Φλωρίδης, Καραπέτσης, Καρυωτάκης, Ιωαννίδης, Βακριλούδης, Κατρανίτσας και Κανάρης. Ο συνδυασμός αυτός κρίνεται ισχυρότατος και θεωρείται απολύτως εξησφαλισμένη η επιτυχία του.
Καθαρώς δημοκρατικόν συνδυασμόν κατήρτισεν ο στρατηγός κ. Κονδύλης με τους κ.κ. Μπακάλμπασην, αντιπλοίαρχον Λεωνίδα Θεοχάρη και άλλα στοιχεία.
Ιδιαίτερα για την απόφαση του Κονδύλη[18] να πολιτευτεί στο νομό Ροδόπης ως υποψήφιος της Δημοκρατικής Ένωσης του Αλ. Παπαναστασίου και την αντιδικία του με τον Εξηντάρη η εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα» αναφέρεται σε παλαιότερο άρθρο[19]:
Νέος πολιτικός ανήρ ο στρατηγός Κονδύλης απεφάσισε να πολιτευθή. Και επέλεξε την Θράκην. Μετέβη εις το νομόν Ροδόπης. Και κατήλθε πρώτον εις την Ξάνθην. Εκεί αντιπροσωπεία των Σωματείων της πόλεως τον παρεκάλεσε να φροντίση και ο ίδιος ώστε να καταστή δυνατή η συνεργασία του με τον συνδυασμόν τον οποίον είχε ήδη κατηρτίση εκεί ο κ. Γ. Εξηντάρης με τέως βουλευτάς Θράκης, άλλα εγχώρια στοιχεία και πρόσφυγας.
Παρ’ όλες τις προσπάθειες των Ξανθιωτών για συνεργασία των δημοκρατικών δυνάμεων η διαμάχη μεταξύ των δύο πολιτικών ανδρών και των συνδυασμών τους δε σταμάτησε ούτε και την ημέρα των εκλογών[20]:
Κομοτινή, 15 Δεκεμβρίου – Ο στρατηγός κ. Κονδύλης, περιοδεύων εν συνοδεία δυνάμεως χωροφυλακής, ετρομοκράτησε την ύπαιθρον χώραν. Εις το χωρίον Ξυλαγανή τα όργανα της χωροφυλακής επεχείρησαν να συλλάβωσι και κακοποιήσωσι άνθρωπον μου ονόματι Χαυλίδην. Διεμαρτυρήθη εις τας ενταύθα αρχάς, τον Αρχηγόν της Επαναστάσεως και τον Πρωθυπουργόν.
Γεώργιος Εξηντάρης
Η πόλη της Ξάνθης βρισκόταν μάλλον υπό τη βενιζελική επιρροή, ωστόσο, έντονη ήταν η αγωνία των Ξανθιωτών για τα πολιτικά πράγματα την εποχή της διαδοχής του Βενιζέλου από άλλους πολιτικούς, που ακολουθούσαν την πολιτική του, το 1924. Όπως καταδεικνύει άλλωστε και το ψήφισμα των «επαγγελματικών σωματείων» της πόλης, προτάθηκε ο σχηματισμός μιας ισχυρής κυβέρνησης μακριά από μικροπρέπειες και εγωισμούς. Άγνωστο παραμένει αν ο λόγος που ωθούσε τους Ξανθιώτες στην ψήφιση τέτοιων προτάσεων ήταν τοπικός ή γενικός και αφορούσε το ενδιαφέρον για τη γενικότερη πολιτική κατάσταση[21]:
ΨΗΦΙΣΜΑ
Άπαντα τα Διοικητικά Συμβούλια των ενταύθα Σωματείων και Συλλόγων μετά των Προσφυγικών τοιούτων και άπαντες οι Παράγοντες της πόλεως μας συνελθόντες σήμερον την 13ην Ιουλίου, λαβόντες υπ’ όψιν την παρούσαν πολιτικήν κατάστασιν ην εδημιούργησαν μικραί φιλοδοξίαι και προσπάθειαι προς ικανοποίησιν μικρών εγωισμών και ήτις κατάστασις οδηγεί εις Κρατικήν αποσύνθεσιν και εγκυμονεί κινδύνους δια το καθεστώς και την Πατρίδα εσωτερικώς και εξωτερικώς και επιθυμούντες τον τερματισμόν ταύτης προς σωτηρίαν καθεστώτος και της Πατρίδος.
Ψηφίζουν
Εκφράζουν την απόλυτον εμπιστοσύνην και αφοσίωσίν των προς το καθεστώς όπερ εισίν αποφασισμένοι να υποστηρίξωσι παντί σθένει.
Εκφράζουν ευχήν προς απαντάς τους αρχηγούς απάντων των εν τη Εθνοσυνελεύσει συχνά κομμάτων όπως παύσωσι τας μεταξύ των προσωπικός διαμάχας αίτινες δεν εξυπηρετούν ουδένα Πατριωτικόν και καθεστωτικόν σκοπόν αλλ’ ατομικάς φιλοδοξίας όπως περιβάλωσι δια πλήρους εμπιστοσύνης μίαν Δημοκρατικήν οιανδήποτε Κυβέρνησιν μονίμως όμως και σταθερώς ίνα δυνηθή να προβή όσον ένεστι ταχύτερον εις την Εθνικήν αποκατάστασιν.
Προσκαλούσι πάντας τους εν οιαδήποτε γωνία της Ελληνικής γης κατοικούντας Έλληνας τους πραγματικώς πονούντας την Πατρίδα και το καθεστώς όπως ενώσωσι μεθ’ ημών παρόμοιας ευχάς των προς τους αρχηγούς των κομμάτων. Και,
Ψηφίζουν επιτροπήν εκ των κ. κ. Α. Βάσου, Θ. Χαρτζήδου, Δ. Κυριακίδου, Ε. Τζανόγλου, Π. Χριστίδου, Σ. Δαχτάνη, Παμ. Μανασή, Β. Τοσσούνογλου, Γ. Κογκαλίδου,Α. Τριανταφύλλου, Γ. Χατζιδάκι και Α. Ευφραμίδου όπως αποστείλη το παρόν προς απαντάς τους κομματικούς αρχηγούς και τον τύπον.
ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Η παραπάνω εκδήλωση διοργανώθηκε από υποστηρικτές του Βενιζέλου – άλλωστε αυτό καταδεικνύεται έμμεσα και από την απουσία του κομμουνιστικού, καπνεργατικού σωματείου, «Άμυνα» – αλλά και τα ονόματα των μελών της επιτροπής καταδεικνύουν τις βενιζελικές καταβολές τους. Έκδηλη είναι όμως η ανησυχία και ο φόβος τους για την αστάθεια των δημοκρατικών δυνάμεων και δη του βενιζελικού κόμματος.
Γενικότερα όμως η υπεροχή της βενιζελικής παράταξης ήταν εμφανής στο νομό Ροδόπης την εποχή του μεσοπολέμου τουλάχιστον έως το 1933 [22]:
Πίνακας 6 Χριστιανική ψήφος στην περιοχή Ξάνθης – Ροδόπης (1926-1929) (% των εγκύρων)
Έτος
Αντιβενιζελικοί
Βενιζελικοί
Αγροτιστές
ΚΚΕ
Διάφοροι
1926 (Β)
9,7
65,9
6,1
18,2
-
1928 (Β)
4,6
86,8
-
6,8
1,0
1929 (Γ)
-
91,4
-
8,5
-
Τα υψηλά ποσοστά του ΚΚΕ οφείλονταν κατά τον Μιχαλακόπουλο στο πρόβλημα της στέγασης των προσφύγων, που εγκαταστάθηκαν στις πόλεις και οι οποίοι απασχολούνταν, κυρίως, ως καπνεργάτες. Για τον ίδιο η απόκτηση κατοικίας με πλήρη κυριότητα από τους καπνεργάτες και η αντίστοιχη μέριμνα για τους γηγενείς εργάτες θα μείωνε τις πιθανότητες ριζοσπαστικοποίησης[23]:
Αλλ’ υπάρχει εκεί άνευ στέγης μέγιστον στοιχείον εργατικόν, και δη καπνεργατικόν, τούτου δε πάλιν μέγα μέρος, ωθούμενον από εξωτερικάς επιρροάς και από την συνεχή και ύπουλον προπαγάνδαν της Γ΄ Διεθνούς, αποκλίνει είτε ενσυνειδήτως, είτε παρασυρόμενον προς τον κομμουνισμόν και την αναρχίαν…Πρόδηλον ότι, το ασφαλέστερον μέσον, ίνα καταπολεμήσωμεν την κομμουνιστικήν προσπάθειαν, είναι το να καταστήσωμεν ευχερή εις το εργατικόν στοιχείον την απόκτησιν ευθηνής κατοικίας, και δη, κατ’ εμήν γνώμην, όχι μόνον προς χρήσιν αυτής, αλλά και προς πλήρη κυριότητα…Εάν οπωσδήποτε μεριμνήσωμεν δια τους αστέγους πρόσφυγας – παρ’ οις άλλωστε εντατικώτατα εργάζεται η κομμουνιστική προπαγάνδα – και δεν λάβωμεν μέριμναν δια τους γηγενείς εργάτας, η διαβολή παρ’ αυτοίς να δράση συντονώτερον και οι τάξεις των συντηρητικών θα αραιωθώσιν.
[1] Για τη γενικότερη πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα την περίοδο του Μεσοπολέμου βλ. α) Δαφνής Γρ. Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, Αθήνα, [χ.ο.], 1974, β) Βερεμής Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική (1916-1936), Αθήνα, Εξάντας, 1977, Mavrogordatos G.T., Stillborn Republic. Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, Los Angeles, University of California Press, 1983 και δ) Ιωαννίδης Σ., Ο «Εθνικός Αγών» Ξάνθης και «Μια πρωτοφανής λαϊκή εκδήλωσις», Θρακικά Χρονικά, τχ. 38, Ξάνθη, 1983.
[2] Μακεδονία, 18/9/1922.
[3] Βερέμης Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική (1916-1936), Αθήνα, Εξάντας, 1977, σ. 127.
[4] Μακεδονία, 14/11/1922.
[5] Μακεδονία, 9/12/1922.
[6] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 165.
[7] Μακεδονία, 26/10/23. Ολόκληρο το άρθρο της εφημερίδας στο παράρτημα της εργασίας.
[8] Μακεδονία, 25/10/23
[9] Ελεύθερο Βήμα, 27/10/1923.
[10] Βερεμής, ό.π., σ. 138.
[11] Μακεδονία, 18/11/1923. Ολόκληρο το άρθρο της εφημερίδας στο παράρτημα της εργασίας.
[12] Ελεύθερο Βήμα, 31/10/1923.
[13] Βραδυνή, 23/11/1923.
[14] Ελεύθερο Βήμα, 29/11/23.
[15] Ελεύθερο Βήμα, 5/12/1923.
[16] Ο Γεώργιος Εξηντάρης (Μάλγαροι Ανατ. Θράκης, 1887 – Αθήνα, 1963) ήταν πολιτικός και διπλωμάτης. Το 1920 εκλέχθηκε πληρεξούσιος στην Γ΄ Εθνική Συνέλευση υπό τη σημαία του κόμματος των φιλελευθέρων. Το 1926 εκλέχθηκε βουλευτής Καβάλας και το 1932, 1933 και 1936 (Γ΄ Αναθεωρητική Βουλή) βουλευτής Ροδόπης με το ίδιο κόμμα. Διετέλεσε Υπουργός Γεωργίας στην κυβέρνηση συνασπισμού του Αλ. Ζαΐμη το 1928 (κατά την υπουργία του ιδρύθηκε η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος) και Υπουργός Μακεδονίας το 1933. Διετέλεσε επίσης πρόεδρος της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής των Ελληνοτουρκικών πληθυσμών (1924-1926) και μόνιμος αντιπρόσωπος στη Μικτή Επιτροπή Ελέγχου Ελληνο-Βουλγαρικής Μεταναστεύσεως (1929-1932).
[17] Ελεύθερο Βλημα, 13/12/23.
[18] Ο Γεώργιος Κονδύλης (Προυσός Ευρυτανίας 1879 – Αθήνα, 1936) ήταν στρατιωτικός και πολιτικός. Με την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης αποστρατεύτηκε, αλλά με την έκρηξη του κινήματος των Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου – Ζήρα επανήλθε στο στράτευμα και με κεραυνοβόλες ενέργειες και μετακινήσεις των υπό τις διαταγές του δυνάμεων συνετέλεσε στην κατάπνιξη του κινήματος. Στις εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου 1923, ως υποψήφιος της Δημοκρατικής Ένωσης (αργότερα Εργατικό-Αγροτικό Κόμμα) του Αλ. Παπαναστασίου, εκλέχθηκε βουλευτής Ροδόπης και στις 12 Μαρτίου 1924 ανέλαβε το υπουργείο Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Παπαναστασίου. Στις 15 Ιουνίου 1924 ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών στην κυβέρνηση του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου. Στις 21 Αυγούστου 1926 συνέλαβε και φυλάκισε το δικτάτορα Πάγκαλο και σχημάτισε κυβέρνηση που διεξήγαγε ανόθευτες εκλογές με απλή αναλογική (7/11/26), στις οποίες το κόμμα του, το Εθνικό Δημοκρατικό Κόμμα, δεν πήρε μέρος. Στις εκλογές όμως της 19ης Αυγούστου 1928 πήρε μέρος, το κόμμα του κέρδισε 9 έδρες και ο ίδιος εκλέχθηκε βουλευτής Καβάλας.
[18] Ελεύθερον Βήμα, 11/12/23.
[19] Ελεύθερον Βήμα, 11/12/23.
[20] Ελεύθερον Βήμα, 16/12/23.
[21] Ιωαννίδης Σ., Ο «Εθνικός Αγών» Ξάνθης και «Μια πρωτοφανής λαϊκή εκδήλωσις», Ξάνθη, Θρακικά Χρονικά, τχ. 38, 1983, σσ. 109-116.
[22] Νικολακόπουλος Η., Πολιτικές δυνάμεις και εκλογική συμπεριφορά της μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη: 1923-1955, Αθήνα, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τμ. 8, 1990-1991, σσ. 177 και 179.
[23] Μιχαλακόπουλος Α., Μικταί Σελίδες, Αθήνα, [χ.ο.], 1967, σσ. 580-581.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)
