Κτηνοτροφία
Ο αριθμός των ιδιόκτητων ζώων των προσφύγων – χωρίς να συμπεριλαμβάνονται τα ζώα που παραχωρήθηκαν στους πρόσφυγες από την Ε.Α.Π. – ανήλθε σε 196.265 ζώα μικρά και μεγάλα, εκ των οποίων τα 112.397 μεταφέρθηκαν απ’ αυτούς κατά την εκκένωση της Αν. Θράκης και μερικά τα μετέφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από την Βουλγαρία. Τα υπόλοιπα 83.868 αγοράσθηκαν απ’ ευθείας από τους πρόσφυγες μέχρι το 1929 [1].
Οι επείγουσες ανάγκες και η έλλειψη μεγάλων χρηματικών πόρων απέτρεψαν την Ε.Α.Π. από τη χορήγηση εκλεκτών ποικιλιών ζώων στους πρόσφυγες. Συγκεκριμένα παραχωρήθηκαν 414 ζώα αξίας 1.830.780 δρχ. Τα περισσότερα από αυτά προέρχονταν από τη Βουλγαρία και ήταν της ίδιας ποικιλίας με αυτά που είχαν ήδη οι πρόσφυγες.
Η συνδρομή της Ε.Α.Π. στην ανάπτυξη της κτηνοτροφίας συνεχίστηκε και με την ίδρυση του ζωοτεχνικού σταθμού. Κάθε προσφυγική οικογένεια διέθετε στην ύπαιθρο μεγάλο αριθμό ζώων, ωστόσο λόγω της επεκτάσεως των καλλιεργούμενων εκτάσεων και της έλλειψης εκτεταμένων βοσκοτόπων η εντατική κτηνοτροφία βρισκόταν σε μια συνεχή πτώση. Γενικά, η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας βρισκόταν σε σχέση αντιστρόφως ανάλογη με την επέκταση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων.
Αλιεία, ναυτιλιακή κίνηση
Η αλιεία στην επαρχία της Ξάνθης ήταν από τους τομείς με τη μικρότερη ανάπτυξη. Το λιμάνι του Πόρτο – Λάγο, αν και ήταν το επίνειο της επαρχίας, είχε ανάγκη από λιμενικά και εμβαθυντικά έργα και για το λόγο αυτό η κίνησή του ήταν ιδιαίτερα περιορισμένη[2].
Ώθηση για την εκμετάλλευση του υγρού στοιχείου της επαρχίας και παράλληλη φορολόγηση των εσόδων δόθηκε από τον οικονομικό έφορο Ξάνθης, Ε. Φραγκάκο, το 1922[3]:
Ο Οικ. Έφορος Ξάνθης διακηρύττει ότι εκτίθεται εις πλειοδοτικήν δημοπρασίαν ενοικιάσεως διετούς δια τα έτη 1923 και 1924 το δικαίωμα αλιείας 20% επί των αλιευομένων ιχθύων της παραλίας Πόρτο-Λάγο μέχρι των εκβολών του Νέστου. Αι δημοπρασίαι άρχονται από της 4 Ιανουαρίου εν Ξάνθη. Οι κεφαλαιώδεις και σπουδαιότεροι όροι της ενοικιάσεως αναφέρονται εις σχετικήν διακήρυξίν μου, ήτις εστάλη προς τους δημάχρους Θεσσαλονίκης, Καβάλλας, Αλεξανδρουπόλεως και Κομοτινής, όπου δύνανται να απευθυνθώσιν οι ενδιαφερόμενοι ως και εις τα γραφεία της οικονομικής εφορείας Ξάνθης.
Εν Ξάνθη τη 31 Δεκεμβρίου 1922
Ο Οικ. Έφορος Ξάνθης
Ε. Φραγκάκος.
Η λιμνοθάλασσα της Βιστωνίδας μπορούσε να γίνει αντικείμενο αλιευτικής εκμετάλλευσης, πράγμα που γρήγορα συνειδητοποίησε το ελληνικό κράτος παρέχοντας ελαφρύνσεις και προνόμια[4]:
Η χρυσοφόρος ιχθυοτρόφος λίμνη «Μπορού» παρά το Πόρτο-Λάγο εκτίθεται εις πλειοδοτικήν δημοπρασίαν ενοικιάσεως κατά τας κάτωθι διακρίσεις:
Α) Ενοικιάζεται συνολικώς δια μίαν πενταετίαν το αποκλειστικόν δικαίωμα αλιείας εν τοις ιχθυοτροφείοις και τη Λίμνη ολοκλήρω.
Β) Συγχρόνως διεξαχθήσονται δημοπρασίαι και τμηματικής ενοικιάσεως δια μίαν τριετίαν 1) του αποκλειστικού δικαιώματος αλιείας εν τοις ιχθυοτροφείοις και 2) του φόρου 20% εν τω εσωτερικώ της λίμνης.
Αι δημοπρασίαι θέλουσι λάβει χώρα εν Ξάνθη την 11ην Μαρτίου ε. έ. κατά το άρτι τεθέν εν ισχύι ημερολόγιον.
Δια πλείονας πληροφορίας ως και δι’ αποστολήν εντύπων διακηρύξεων δύναται πας βουλόμενος να αποταθή εις Γενικήν Διοίκησιν Θράκης – Διεύθυνσιν Οικονομικών Υπηρεσιών εις του Υπουργείον της Εθνικής Οικονομίας, Τμήμα αλιείας και εις απάσας τας Νομαρχίας του Κράτους.
Ο Γενικός Διοικητής
Σπ. Δάσιος.
Οι προσπάθειες για αλιευτική εγκατάσταση όμως απέτυχαν με αποτέλεσμα να μειωθούν οι θέσεις εργασίας και γενικότερα να ανακοπεί μια αναπτυξιακή πορεία της περιοχής, πράγμα που είχε επισημάνει ο Α. Μιχαλακόπουλος[5]:
Θα ηδύνατο, ασφαλώς, να επιτύχη μια συστηματική εγκατάστασις συνεταιρισμού αλιέων, υπό ειδικού δειυθυνομένη. Και η ιχθυοπαραγωγή θα ηύξανε σημαντικώς, συντελούσα εις την ευθηνίαν του βίου, και επιστημονικώτερον θα διεξήγετο και 100 – 200 οικογένειαι θα εύρισκον επαρκή πόρον ζωής.
Μόνο στο τέλος της δεκαετίας του 1920 και με την επιχορήγηση των δήμων Ξάνθης και Κομοτηνής προσέγγιζε μία φορά την εβδομάδα το φορτηγό πλοίο «Ένωσις». Παράλληλη υπήρξε και η ανέγερση λιμενικών αποθηκών και η ίδρυση ναυτικού πρακτορείου[6].
[1] Για την κτηνοτροφία αποκλειστική πηγή αποτέλεσε ο Παπαδόπουλος, ό.π., σσ. 168-169.
[2] Γενική Διεύθυνσις Θράκης, ό.π., σ. 262.
[3] Μακεδονία, 6/1/23.
[4] Μακεδονία, 15/2/23.
[5] Μιχαλακόπουλος, ό.π., σ. 608.
[6] Γενική Διεύθυνσις Θράκης, ό.π., σ. 262.
Παρασκευή 29 Οκτωβρίου 2010
Πέμπτη 21 Οκτωβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Αναδιανομή εκτάσεων
Σύμφωνα και με το άρθρο 14 της συνθήκης της Λωζάννης κάθε πρόσφυγας δικαιούνταν από τη χώρα εγκατάστασής του περιουσία ίσης αξίας και της ίδιας φύσεως με αυτήν που εγκατέλειψε στη χώρα προέλευσής[1]. Το ελληνικό κράτος και για λόγους τάξεως και αρμονίας προσέφερε εκτάσεις γης στους πρόσφυγες. Έτσι μετά την εφαρμογή του Ν.Δ. της 4 Ιανουαρίου 1923 «περί αναγκαστικής απαλλοτριώσεως των μεγάλων ιδιοκτησιών δια την εγκατάστασιν των προσφύγων» μέχρι την υπογραφή του ελληνοτουρκικού συμφώνου φιλίας το 1928 τα περισσότερα τσιφλίκια της περιοχής της Ξάνθης, που απαλλοτριώθηκαν, αγοράσθηκαν από το Ελληνικό Δημόσιο, παραχωρήθηκαν κατόπιν στην Ε.Α.Π. και διανεμήθηκαν στους πρόσφυγες ή και στους γηγενείς που διέθεταν ελάχιστη ιδιοκτησία. Στη διανομή περιλήφθηκαν και πολλές δημόσιες – κοινοτικές εκτάσεις, για τις οποίες δεν καταβλήθηκε καμία αποζημίωση[2].
Επίσης, όπως συνέβη και στην υπόλοιπη Θράκη, οι εκτάσεις των μουσουλμάνων απαλλοτριώνονταν μόνο με τη συγκατάθεση του ιδιοκτήτη, αφού σύμφωνα με το 16ο άρθρο της συνθήκης της Λωζάννης[3]
Ουδέν εμπόδιον θέλει παρεμβληθή δια την παρά των κατοίκων, των δυνάμει του άρθρου 2 εξαιρουμένων της ανταλλαγής τμημάτων, ελευθέραν άσκησιν του δικαιώματος αυτών όπως παραμείνωσιν εκεί ή επιστρέψωσιν και απολαμβάνωσιν ακωλύτως της ελευθερίας των και των δικαιωμάτων αυτών ιδιοκτησίας εν Τουρκία και εν Ελλάδι. Η διάταξις αύτη δεν θέλει προβληθή ως λόγος παρεμποδίσεως της ελευθέρας αποξενώσεως της περιουσίας της ανηκούσης εις τους κατοίκους των ειρημένων τμημάτων των εξαιρουμένων της ανταλλαγής ως και της εκούσιας αναχωρήοεως εκείνων εκ των κατοίκων τούτων, οίτινες επιθυμούσι να εγκαταλείψωσι την Τουρκίαν ή την Ελλάδα.
Αντ’ αυτών υπήρχαν οι εκτάσεις των Βουλγάρων, που είχαν ανταλλαχθεί σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϋγύ[4]:
Πίνακας 8 Προέλευση και έκταση των παραχωρηθέντων στους πρόσφυγες εκτάσεων
Προέλευση των εκτάσεων
Στρέμματα
Ανταλλάξιμων Τουρκικών
1280
Ανταλλάξιμων Βουλγαρικών
469
Απαλλοτριώσεις
102809
Επιτάξεις
17300
Δημοσίου
27570
Άλλες κατηγορίες
11221
Σύνολο
160649
Πέρα από τις βουλγαρικές εκτάσεις, οι οποίες δεν ήταν άλλωστε μεγάλες σ’ έκταση, το μεγαλύτερο τμήμα των παραχωρηθέντων στους πρόσφυγες εκτάσεων προήλθε απ’ τις απαλλοτριώσεις. Οι τελευταίες πιθανώς να έβλαψαν τους παλιούς ιδιοκτήτες, αλλά εξίσου πιθανό είναι να τους ωφέλησαν μεγαλώνοντας τις περιουσίες τους. Για παράδειγμα άγνωστο παραμένει ποιοι ήταν οι παλαιοί ιδιοκτήτες, πόσα στρέμματά τους απαλλοτριώθηκαν και πόσα χρήματα ήταν η αποζημίωσή τους.
Ανεξάρτητα από τα παραπάνω, η επιτάχυνση της αγροτικής μεταρρύθμισης λόγω της εγκαταστάσεως των προσφύγων προκάλεσε την αναδιανομή των γαιών και τη ριζική αλλαγή των γαιοκτητικών συνθηκών:
Πίνακας 9 Κατανομή εκτάσεων μετά την αναδιανομή
Ιδιοκτησίες
Στρεμματα
3
3000 – 4000
2
2000 – 3000
2
1000 – 2000
5
300 – 1000
50
100 – 300
Όλη η υπόλοιπη καλλιεργήσιμη έκταση χωρίστηκε σε ιδιοκτησίες και κλήρους 1-5 μέχρι 100 στρεμμάτων[5].
Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα δεν εξαφανίστηκε η γαιοκτητική ελίτ, καθώς 62 ιδιοκτήτες κατείχαν περίπου 40000 στρέμματα, ενώ οι υπόλοιποι ιδιοκτήτες – γηγενείς και πρόσφυγες – μοιράζονταν 120000 στρέμματα. Γενικώς, για τους πρόσφυγες και τους γηγενείς σ’ ολόκληρη την περιφέρεια της πεδιάδας της Ξάνθης κατά μέσον όρο αναλογούσαν κατά οικογένεια γύρω στα 28 έως 33 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Βάσει των δεδομένων της Τοπογραφικής Υπηρεσίας επί 39 προσφυγικών συνοικισμών σε 3265 κληρούχους διανεμήθηκαν κλήροι εκτάσεως 128202 στρεμμάτων. Αναλογούσε κατά κληρούχο έκταση 39 στρεμμάτων, μάλλον μεγαλύτερη της μέσης αναλογίας επί του συνόλου του γεωργικού πληθυσμού[6].
Εξαιτίας της φύσης του εδάφους η ποιότητα της παραχωρούμενης έκτασης διέφερε από περιοχή σε περιοχή, προκαθορίζοντας ουσιαστικά τη γονιμότητα της γης και τα κέρδη των αγροτών. Ο πίνακας καταδεικνύει ότι λιγότερες από τις μισές εκτάσεις ήταν άμεσα καλλιεργήσιμες, ενώ οι υπόλοιπες είτε δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν είτε έπρεπε να γίνουν αποστραγγιστικά έργα[7]:
Πίνακας 10 Ποιότητα εκτάσεων που παραχωρήθηκαν στους πρόσφυγες
Εκτάσεις που παραχωρήθηκαν
Στρέμματα
Πρώιμες και όψιμες
53649
Χέρσες και εν αγραναπαύσει
18500
Ορεινές ή πετρώδεις
53300
Βαλτώδεις
35200
Σύνολο
160649
Ωστόσο, η ελληνική κοινωνία δε διέθετε τις προϋποθέσεις, ώστε να ενσωματώσει άμεσα τους πρόσφυγες και ιδιαίτερα αυτούς που εγκαταστάθηκαν στην ύπαιθρο, καθώς η διαδικασία διανομής αποπερατώθηκε μόλις το 1933. Έτσι πολλοί πρόσφυγες μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία δε διέθεταν ιδιοκτησία και αυτό λειτουργούσε ανασταλτικά στην πλήρη αποδοχή της εγκατάστασής τους στην Ελλάδα. Ειδικά για την περιοχή της Ξάνθης δεν υπάρχουν στοιχεία για το χρόνο, που ολοκληρώθηκε η διανομή εκτάσεων, ωστόσο, αν ληφθεί υπόψη ότι η «Απολογία του έργου της Γενικής Διοίκησης Θράκης του 1931» που έχει διασωθεί, αφορά όχι μόνο το 1931 αλλά και όλη τη δεκαετία από το 1922, ίσως να πρόκειται για τη γενική καταγραφή του ολοκληρωμένου πλέον έργου της Γενικής Διοικήσεως στο θέμα των προσφύγων. Ήδη βέβαια απ’ το 1928 ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, εκφραστής και υποστηρικτής των προσφυγικών θέσεων στην πολιτική στηλίτευε την καθυστέρηση της διανομής γαιών στους πρόσφυγες[8]:
Εκ των πρωτευόντων έργων πρέπει να είναι η οριστική εις τους εγακτασταθέντας διανομή των απαλλοτριωθέντων κτημάτων και η ταχεία αποζημίωσις των αγροτών προσφύγων. Η συνείδησις του αγρότου ότι κατέχει κατά κυριότητα οριστικήν πλέον και αμετάκλητον το τεμάχιον γης, όπερ καλλιεργεί, και ότι εκανόνισε τα προς την Ε.Α.Π. χρέη του, θα τον ενθαρρύνη εις ανάπτυξιν της καλλιεργείας του και εις την βελτίωσιν των μεθόδων και των ειδών αυτής.
[1] Υπουργείο Εξωτερικών, ό.π.
[2] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 107.
[3] Υπουργείο Εξωτερικών, ό.π.
[4] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 166.
[5] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 107.
[6] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σσ. 111-112.
[7] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 166.
[8] Μιχαλακόπουλος, ό.π., σ. 609.
Σύμφωνα και με το άρθρο 14 της συνθήκης της Λωζάννης κάθε πρόσφυγας δικαιούνταν από τη χώρα εγκατάστασής του περιουσία ίσης αξίας και της ίδιας φύσεως με αυτήν που εγκατέλειψε στη χώρα προέλευσής[1]. Το ελληνικό κράτος και για λόγους τάξεως και αρμονίας προσέφερε εκτάσεις γης στους πρόσφυγες. Έτσι μετά την εφαρμογή του Ν.Δ. της 4 Ιανουαρίου 1923 «περί αναγκαστικής απαλλοτριώσεως των μεγάλων ιδιοκτησιών δια την εγκατάστασιν των προσφύγων» μέχρι την υπογραφή του ελληνοτουρκικού συμφώνου φιλίας το 1928 τα περισσότερα τσιφλίκια της περιοχής της Ξάνθης, που απαλλοτριώθηκαν, αγοράσθηκαν από το Ελληνικό Δημόσιο, παραχωρήθηκαν κατόπιν στην Ε.Α.Π. και διανεμήθηκαν στους πρόσφυγες ή και στους γηγενείς που διέθεταν ελάχιστη ιδιοκτησία. Στη διανομή περιλήφθηκαν και πολλές δημόσιες – κοινοτικές εκτάσεις, για τις οποίες δεν καταβλήθηκε καμία αποζημίωση[2].
Επίσης, όπως συνέβη και στην υπόλοιπη Θράκη, οι εκτάσεις των μουσουλμάνων απαλλοτριώνονταν μόνο με τη συγκατάθεση του ιδιοκτήτη, αφού σύμφωνα με το 16ο άρθρο της συνθήκης της Λωζάννης[3]
Ουδέν εμπόδιον θέλει παρεμβληθή δια την παρά των κατοίκων, των δυνάμει του άρθρου 2 εξαιρουμένων της ανταλλαγής τμημάτων, ελευθέραν άσκησιν του δικαιώματος αυτών όπως παραμείνωσιν εκεί ή επιστρέψωσιν και απολαμβάνωσιν ακωλύτως της ελευθερίας των και των δικαιωμάτων αυτών ιδιοκτησίας εν Τουρκία και εν Ελλάδι. Η διάταξις αύτη δεν θέλει προβληθή ως λόγος παρεμποδίσεως της ελευθέρας αποξενώσεως της περιουσίας της ανηκούσης εις τους κατοίκους των ειρημένων τμημάτων των εξαιρουμένων της ανταλλαγής ως και της εκούσιας αναχωρήοεως εκείνων εκ των κατοίκων τούτων, οίτινες επιθυμούσι να εγκαταλείψωσι την Τουρκίαν ή την Ελλάδα.
Αντ’ αυτών υπήρχαν οι εκτάσεις των Βουλγάρων, που είχαν ανταλλαχθεί σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϋγύ[4]:
Πίνακας 8 Προέλευση και έκταση των παραχωρηθέντων στους πρόσφυγες εκτάσεων
Προέλευση των εκτάσεων
Στρέμματα
Ανταλλάξιμων Τουρκικών
1280
Ανταλλάξιμων Βουλγαρικών
469
Απαλλοτριώσεις
102809
Επιτάξεις
17300
Δημοσίου
27570
Άλλες κατηγορίες
11221
Σύνολο
160649
Πέρα από τις βουλγαρικές εκτάσεις, οι οποίες δεν ήταν άλλωστε μεγάλες σ’ έκταση, το μεγαλύτερο τμήμα των παραχωρηθέντων στους πρόσφυγες εκτάσεων προήλθε απ’ τις απαλλοτριώσεις. Οι τελευταίες πιθανώς να έβλαψαν τους παλιούς ιδιοκτήτες, αλλά εξίσου πιθανό είναι να τους ωφέλησαν μεγαλώνοντας τις περιουσίες τους. Για παράδειγμα άγνωστο παραμένει ποιοι ήταν οι παλαιοί ιδιοκτήτες, πόσα στρέμματά τους απαλλοτριώθηκαν και πόσα χρήματα ήταν η αποζημίωσή τους.
Ανεξάρτητα από τα παραπάνω, η επιτάχυνση της αγροτικής μεταρρύθμισης λόγω της εγκαταστάσεως των προσφύγων προκάλεσε την αναδιανομή των γαιών και τη ριζική αλλαγή των γαιοκτητικών συνθηκών:
Πίνακας 9 Κατανομή εκτάσεων μετά την αναδιανομή
Ιδιοκτησίες
Στρεμματα
3
3000 – 4000
2
2000 – 3000
2
1000 – 2000
5
300 – 1000
50
100 – 300
Όλη η υπόλοιπη καλλιεργήσιμη έκταση χωρίστηκε σε ιδιοκτησίες και κλήρους 1-5 μέχρι 100 στρεμμάτων[5].
Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα δεν εξαφανίστηκε η γαιοκτητική ελίτ, καθώς 62 ιδιοκτήτες κατείχαν περίπου 40000 στρέμματα, ενώ οι υπόλοιποι ιδιοκτήτες – γηγενείς και πρόσφυγες – μοιράζονταν 120000 στρέμματα. Γενικώς, για τους πρόσφυγες και τους γηγενείς σ’ ολόκληρη την περιφέρεια της πεδιάδας της Ξάνθης κατά μέσον όρο αναλογούσαν κατά οικογένεια γύρω στα 28 έως 33 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Βάσει των δεδομένων της Τοπογραφικής Υπηρεσίας επί 39 προσφυγικών συνοικισμών σε 3265 κληρούχους διανεμήθηκαν κλήροι εκτάσεως 128202 στρεμμάτων. Αναλογούσε κατά κληρούχο έκταση 39 στρεμμάτων, μάλλον μεγαλύτερη της μέσης αναλογίας επί του συνόλου του γεωργικού πληθυσμού[6].
Εξαιτίας της φύσης του εδάφους η ποιότητα της παραχωρούμενης έκτασης διέφερε από περιοχή σε περιοχή, προκαθορίζοντας ουσιαστικά τη γονιμότητα της γης και τα κέρδη των αγροτών. Ο πίνακας καταδεικνύει ότι λιγότερες από τις μισές εκτάσεις ήταν άμεσα καλλιεργήσιμες, ενώ οι υπόλοιπες είτε δεν ήταν δυνατό να καλλιεργηθούν είτε έπρεπε να γίνουν αποστραγγιστικά έργα[7]:
Πίνακας 10 Ποιότητα εκτάσεων που παραχωρήθηκαν στους πρόσφυγες
Εκτάσεις που παραχωρήθηκαν
Στρέμματα
Πρώιμες και όψιμες
53649
Χέρσες και εν αγραναπαύσει
18500
Ορεινές ή πετρώδεις
53300
Βαλτώδεις
35200
Σύνολο
160649
Ωστόσο, η ελληνική κοινωνία δε διέθετε τις προϋποθέσεις, ώστε να ενσωματώσει άμεσα τους πρόσφυγες και ιδιαίτερα αυτούς που εγκαταστάθηκαν στην ύπαιθρο, καθώς η διαδικασία διανομής αποπερατώθηκε μόλις το 1933. Έτσι πολλοί πρόσφυγες μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία δε διέθεταν ιδιοκτησία και αυτό λειτουργούσε ανασταλτικά στην πλήρη αποδοχή της εγκατάστασής τους στην Ελλάδα. Ειδικά για την περιοχή της Ξάνθης δεν υπάρχουν στοιχεία για το χρόνο, που ολοκληρώθηκε η διανομή εκτάσεων, ωστόσο, αν ληφθεί υπόψη ότι η «Απολογία του έργου της Γενικής Διοίκησης Θράκης του 1931» που έχει διασωθεί, αφορά όχι μόνο το 1931 αλλά και όλη τη δεκαετία από το 1922, ίσως να πρόκειται για τη γενική καταγραφή του ολοκληρωμένου πλέον έργου της Γενικής Διοικήσεως στο θέμα των προσφύγων. Ήδη βέβαια απ’ το 1928 ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, εκφραστής και υποστηρικτής των προσφυγικών θέσεων στην πολιτική στηλίτευε την καθυστέρηση της διανομής γαιών στους πρόσφυγες[8]:
Εκ των πρωτευόντων έργων πρέπει να είναι η οριστική εις τους εγακτασταθέντας διανομή των απαλλοτριωθέντων κτημάτων και η ταχεία αποζημίωσις των αγροτών προσφύγων. Η συνείδησις του αγρότου ότι κατέχει κατά κυριότητα οριστικήν πλέον και αμετάκλητον το τεμάχιον γης, όπερ καλλιεργεί, και ότι εκανόνισε τα προς την Ε.Α.Π. χρέη του, θα τον ενθαρρύνη εις ανάπτυξιν της καλλιεργείας του και εις την βελτίωσιν των μεθόδων και των ειδών αυτής.
[1] Υπουργείο Εξωτερικών, ό.π.
[2] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 107.
[3] Υπουργείο Εξωτερικών, ό.π.
[4] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 166.
[5] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 107.
[6] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σσ. 111-112.
[7] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 166.
[8] Μιχαλακόπουλος, ό.π., σ. 609.
Δευτέρα 18 Οκτωβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Αποκατάσταση προσφύγων
Πέρα όμως από τα πολιτικά ζητήματα, βασικό μέλημα της Ξάνθης ήταν η αποκατάσταση των προσφύγων, οι οποίοι υπολογίζονται γύρω στους 20000 με 30000 ανθρώπους με αποτέλεσμα περίπου την αύξηση του πληθυσμού στην περιοχή κατά περίπου 40%. Τα προβλήματα που ανέκυψαν μετά τη μικρασιατική καταστροφή ήταν τεράστια για την Ξάνθη, διότι, ενώ ήταν «μια κατεστραμμένη πόλη, που είχε βγει πρόσφατα από μια ξενική κατοχή και προσπαθούσε ν’ αποκαταστήσει τους δικούς της κατοίκους, που επέστρεφαν στις εστίες τους μετά τη βουλγαρική κατοχή, ήταν υποχρεωμένη να βρει στέγη, δουλειά, χωράφια για ένα προσφυγικό πληθυσμό ισάριθμο με το δικό της»[1].
Στέγαση
Βασικό μέλημα της ελληνικής κυβέρνησης αλλά και των τοπικών αρχών μετά την εισροή των προσφύγων στην Ξάνθη ήταν η στέγαση και η σίτιση του νέου αυτού πληθυσμού. Εκ μέρους της κυβέρνησης συχνές με τα δεδομένα της εποχής – η κάλυψη της απόστασης Αθήνας-Κομοτηνής με το τρένο απαιτούσε 36 ώρες[2] – ήταν οι επισκέψεις των υπουργών στην περιοχή, οι οποίες είχαν σκοπό τη διευκόλυνση του έργου της αποκατάστασης υπερπηδώντας, κυρίως, τις γραφειοκρατικές διαδικασίες. Ο θεσμός της Γενικής Διοικήσεως Θράκης με τη σειρά του αποτέλεσε το μοναδικό εκπρόσωπο του ελληνικού κράτους μέχρι τη διενέργεια εκλογών και την ίδρυση της ΕΑΠ, ο οποίος πιθανότατα συνέβαλε τα μέγιστα στην αρχική αποκατάσταση[3]:
Αφίκετο ενταύθα ο υπουργός της Προνοίας κ. Δοξιάδης συνοδευόμενος υπό του Γεν. Διοικητού Θράκης και της ακολουθίας του. Τον υπουργόν υπεδέχθησαν αι αρχαί και ο λαός ενθουσιωδώς. Ο κ. Δοξιάδης ενέκρινε την ίδρυσιν γεωργικού οικοτροφείου και διέταξε την παροχήν κρατικών μέσων δι’ ενίσχυσιν της πρωτοβουλίας των Ξανθέων. Εζήτησε τηλεγραφικώς παρά του υπουργείου Γεωργίας, όπως απαλλοτριωθούν εθνικά τσιφλίκια περιφερείας Ξάνθης.
Ο κ. Υπουργός διέταξε την παροχήν γηπέδου και υλικού εις τους εφέδρους αξιωματικούς δια την ανέγερσιν οικιών, συνέστησε δε εις τον Γενικόν Διοικητήν όπως κατά προτίμησην εις τας δημοσίας υπηρεσίας προσλαμβάνονται οι εκ αυτών επιθυμούντες τούτο και έχοντες τα απαιτούμενα προσόντα. Επίσης διέταξε κατόπιν υποβληθείσης σχετικής παρακλήσεως παρά της ενώσεως των παλαιών πολεμιστών, όπως παρασχεθή οιαδήοποτε ενίσχυσις εις τους απόρους εφέδρους.
Σχετικώς δια την παραχώρησιν των ανεγειρομένων οικιών εις τους πρόσφυγες εκανόνισε, όπως κατά πρώτον δοθούν οικίαι εις τας προσφυγικάς οικογενείας των φονευθέντων εν πολέμω, μετά ταύτα εις οικογενείας των προσφύγων των υπηρετησάντων εν τω στρατώ, κατόπιν εις τας απόρους προσφυγικάς οικογενείας και τελευταίον εις τας εκ τούτων σχετικώς ευπορούσας.
Παράλληλα με την κρατική μηχανή ενεργούσε και η αγγλική Οργάνωση «Προς διάσωσιν του παιδίου». Πληροφορίες για τους τομείς και το βαθμό συνεισφοράς της παραμένουν ακόμα άγνωστες[4]:
Αφίκετο [ενν. στη Θεσσαλονίκη] χθες εξ Αθηνών ο κ. Σαμπ (ή Σάμυ) αντιπρόσωπος της αγγλικής οργανώσεως προς διάσωσιν του παιδίου. Ο κ. Σαμπ αναχωρεί σήμερον δια Ξάνθην, όπου θα διανείμη διάφορα τρόφιμα εις τους εκεί εγκατεστημένους πρόσφυγας.
Οι επισκέψεις των υπουργών και άλλων πολιτικών δεν ήταν δυνατό να δώσουν μόνιμη λύση στο πρόβλημα της προσφυγικής αποκατάστασης. Πολλά υπήρξαν τα παράπονα των προσφύγων για τη λειτουργία των υπηρεσιών, που ήταν αρμόδιες για τη στέγαση και τη σίτισή τους. Στο παρακάτω παράθεμα οι πρόσφυγες κατηγορούν τους υπαλλήλους της περιθάλψεως προσφύγων ότι επέλεγαν τα άτομα, στα οποία θα χορηγούσαν κατοικία και προέβαιναν σε ενέργειες που προκαλούσαν αντιδράσεις από τη μεριά των προσφύγων. Η ανεπάρκεια των πηγών δεν επιτρέπει γενικεύσεις, ωστόσο, είναι φανερό ότι οι ανάγκες των προσφύγων και εν τέλει αυτά που δικαιούνταν, γίνονταν αντικείμενο εκμετάλλευσης τουλάχιστον τους πρώτους μήνες μετά την Ανταλλαγή από τους αρμόδιους φορείς[5]:
Ξάνθη 26. – Εις το υπ’ αριθ. 4013 της 11/3/1923 φύλλον της εφημερίδος «Φως» είδομεν να εξυμνήται το έργον των υπαλλήλων της περιθάλψεως προσφύγων και ιδία του κ. Γιαννάκη Κανάτα.
Ο κ. ανταποκριτής του «Φωτός» διερχόμενος τυχαίως ενταύθα δεν ηδύνατο φυσικώ τω λόγω εντός ημέρας ν’ αντιληφθή το επιτελεσθέν έργον των ως άνω υπαλλήλων και να προβή εις εξυμνήσεις. Δέον να γνωρίζουσιν οι αρμόδιοι της περιθάλψεως υπάλληλοι, ως και η Αμερικ. αποστολή, ότι φρικτά παράπονα εγείρομεν εναντίον τόσον κατά του κ. Κανάτα Ιωάννου όσον και κατά του κ. Μουτεβελλή επόπτου των Ορφανοτροφείων και προσφύγων και εκδόσεως δελτίων άρτων αυτών. Ούτω καθ’ εκάστην ημέραν παρουσιαζόμενοι οι δυστυχείς πρόσφυγες εν τω γραφείω του κ. Κανάτα εκ των οποίων πλείστοι γυναίκες χήραι μετά των ανηλίκων τέκνων των εις τας αγκάλας ζητούσαι άλλαι μεν οικήματα προς στέγασιν, άλλαι εργασίαν τινα, αποπέμπονται χυδαιότατα και σατραπικώ τω τρόπω δεν παραλείπει να εξυβρίζη τας δυστυχείς γυναίκας, ως απλούν δε πρότυπον της σατραπικής συμπεριφοράς του παραθέτομεν το εξής επεισόδιον, του οποίου παρόντες έτυχον και τινες των κατηγορουμένων. Γραιά τις παρουσιασθείσα ως άλλαι όπως μεσολαβήση και παραχωρηθή εις αυτήν εργασία τις εις τα Καπνεργοστάσια «δέον να σημειωθεί ότι εις αβράς δίδας κλπ. προθύμως υπέγραφεν σημείωμα» απεπέμφθη η δυστυχής γραιά χυδαιώς υπό του κ. Κανάτα Ιωάννου με τας εξής φράσεις πτύων συγχρόνως αυτήν. «Φτου να σε πάρη ο διάβολος!!! Ζώα, γκρεμνισθήτε απ’ εμπρός μου να ησυχάσω».
Όσον αφορά το ζήτημα της στεγάσεως των προσφύγων, τούτο εκτελείται αυπ’ αυτού του ιδίου και όπως θέλει, δηλ. στεγάζει σαρδελοειδώς και εις τα πλέον βρωμερά οικήματα πάσαν ξένην προς αυτόν δυστυχή οικογένειαν παραχωρών τα καλλίτερα οικήματα εις γνωστούς φίλους του προς διασκέδασιν.
Εν τη παρούση δέον ν’ αναφέρωμεν και περί της δράσεως του κ. Μουτεβελλή, επόπτου των Ορφανοτροφείων και προσφύγων Ξάνθης, ούτος, ως μας διαβεβαιοί ο κ. Νικόλ. Χρυσανθακόπουλος υπάλληλος του ειρηνοδικείου Ξάνθης κατόρθωσε να εκδοθή δελτίον άρτου υπ’ αριθ. 254 επ’ ονόματι Γεωργίου Αντωνιάδου πρόσφυγος ανυπάρκτου ενταύθα. Το δελτίον εκδοθέν δι’ έξ άτομα ελάμβανεν οκάδ. Άρτου 9 εις εκάστην διανομήν. Μη αρκούμενος δε εις την εκμετάλλευσιν τούτου, μετέβη εις το αρτοποιείον παρασκευής προσφυγικού άρτου την 8ην Μαρτίου και προσποιούμενος επιθεώρησίν του εναπέθεσεν τεμάχιον χάρτου επί μιας οκ. Άρτου, διατάσσων συγχρόνως τον αρτοποιόν, όπως αποστείλη τούτο εις την οικίαν του ως δείγμα.
Τα ανωτέρω επεισόδια αντιπροσωπεύουσι το χιλιοστών εξ όσων διεπράχθησαν και διαπράττοντα εις βάρος των ατυχών προσφύγων Ξάνθης.
Παρακαλούμεν δε υμάς αγαπητή «Μακεδονία» δημοσιεύσατε πάντα ταύτα και εγείρετε φωνήν μεγάλην προς ταχυτέραν βελτίωσιν της καταστάσεώς μας. (Έπονται 60 υπογραφαί)
Αυτά πιθανώς τα παράπονα ώθησαν το κράτος ώστε να θεωρήσει επιβεβλημένη τη συγκρότηση εποικιστικών υπηρεσιών και τη διάρθρωσή τους κατά το σχήμα του εποικισμού στη Μακεδονία. Έτσι, στη Διεύθυνση Εποικισμού Δυτικής Θράκης (έδρα Κομοτηνή) υπάγονταν τα παρακάτω εποικιστικά γραφεία: Κομοτηνής, Αλεξανδρούπολης, Ορεστιάδας, Διδυμοτείχου, Ξάνθης, και τα γραφεία Δράμας, Καβάλας μέχρι το 1928 [6].
Καθώς από την πρώτη στιγμή διαπιστώθηκε ότι τα υπάρχοντα κτίρια ήταν ανεπαρκή για την κάλυψη των αναγκών, προσπάθησαν οι τοπικές αρχές – πάντοτε με τη συνδρομή της Ε.Α.Π. – να επισπεύσουν τις διαδικασίες ανέγερσης συνοικισμών για τους πρόσφυγες.
Η Ε.Α.Π. εκπόνησε μεγάλα κατασκευαστικά προγράμματα στην Κομοτηνή, στην Ξάνθη και στο Βόλο. Στις δύο πόλεις της Θράκης η κατασκευή συνοικισμών ήταν απαραίτητη, γιατί τα οικήματα των μουσουλμάνων έπρεπε να επιστραφούν στους κατόχους τους. Έτσι δημιουργήθηκαν περίπου στις δύο πόλεις 4000 σπίτια. Η κατασκευή σπιτιών στην Ξάνθη ξεκίνησε αμέσως με την εισροή των προσφύγων και ο αριθμός τους έφτασε τα 1862. Σύμφωνα με τον αριθμό αυτό η Ξάνθη είναι ανάμεσα στις τέσσερις πόλεις με τα περισσότερα κατασκευασμένα από την Ε.Α.Π. σπίτια[7].
Επί του παρόντος δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες για ποια τμήματα της νέας πόλης της Ξάνθης απαίτησε η ΕΑΠ να κατασκευασθούν. Σύμφωνα με τα πρώτα (1938) τοπογραφικά σχέδια καταδεικνύεται ότι η πόλη προεκτάθηκε προς τα νότια και νοτιοδυτικά, όπου και το επέτρεπαν οι συνθήκες. Λόγου χάρη ήταν δύσκολη η εγκατάσταση προς τα νοτιοανατολικά, διότι μεγάλες εκτάσεις καλύπτονταν ήδη από τις καπναποθήκες και κατά δεύτερον ο ποταμός Κόσυνθος εμπόδιζε την επέκταση του σχεδίου πόλεως. Αυτό αποδεικνύεται έμμεσα από την απουσία τετραγωνισμένων γειτονιών και πανομοιότυπων κατοικιών στο νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης σε αντίθεση με το νοτιοδυτικό, όπου τα οικοδομικά τετράγωνα ήταν σχεδόν τα ίδια, όπως το αυτό συνέβαινε και με τις κατοικίες. Ωστόσο, η τετραγωνισμένη επέκταση από τη μια πλευρά και η μάλλον άναρχη από την άλλη δεν επιτρέπει το συσχετισμό ότι για την πρώτη τα σχέδια εγκρίθηκαν από την ΕΑΠ και για τη δεύτερη από τις ελληνικές υπηρεσίες πριν από την ίδρυση της ΕΑΠ.
Οι εκτάσεις, που είχαν παραχωρηθεί στην Ε.Α.Π. για τη στέγαση, αποτελούσαν μέρος της συνολικής έκτασης, που διέθετε η επιτροπή για την αποκατάσταση των προσφύγων. Συγκεκριμένα προέρχονταν από:
Α) Τις περιουσίες των Βουλγάρων, που εγκατέλειψαν τη χώρα σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϊγύ[8],
Β) Το πλεόνασμα κοινοτικών γαιών,
Γ) Τους Μουσουλμάνους, που είχαν οικειοθελώς εγκαταλείψει την περιοχή κατά τη διάρκεια των πολέμων,
Δ) Τη διανομή των τσιφλικιών σε μικροκαλλιεργητές[9].
Πριν όμως ακόμη αποφασιστεί η δημιουργία της Ε.Α.Π., ο δήμαρχος της Ξάνθης, Χρήστος Μπρωκούμης, τον Ιούλιο του 1923 έθεσε σε διαγωνισμό την εκπόνηση τοπογραφικού και ρυμοτομικού σχεδίου για μια έκταση 4000 περίπου στρεμμάτων γύρω από την παλαιά πόλη της Ξάνθης. Στο διαγωνισμό έγιναν δεκτοί μόνο Έλληνες τοπογράφοι ή πολιτικοί μηχανικοί, οι οποίοι κατέθεσαν όλα τα απαραίτητα αποδεικτικά των γνώσεών τους έγγραφα, καθώς και εγγύηση 5000 δραχμών στο δημοτικό ταμείο[10].
Τον Ιούλιο του 1924 η Ε.Α.Π. ανέθεσε σ’ εργολάβους την κατασκευή προσφυγικού συνοικισμού στην Ξάνθη, όπως και στην Κομοτηνή, την Αλεξανδρούπολη και το Διδυμότειχο. Στόχος ήταν η κατασκευή 1400 συνολικά κατοικιών, ενώ τα χρήματα που διέθεσε έφταναν τα 50 εκατομμύρια δραχμές. Για την Ξάνθη ορίστηκε εργολάβος ο Ι. Καραγιαννούλης με την υποχρέωση να κατασκευάσει περίπου τριακόσιες (300) κατοικίες. Για την ποιότητα της κατασκευής οι επιθεωρητές της Ε.Α.Π., όπως και ο τότε αντιπρόεδρός της, Κάμπελ, αναφέρθηκαν με θετικά λόγια.
Η ανέγερση του συνοικισμού αυτού θεωρήθηκε απαραίτητη, καθώς η συγκέντρωση πολλών καπνεργατών και καπνοπαραγωγών στις αποθήκες της Ξάνθης είχε προκαλέσει τεράστια προβλήματα τόσο για τις συνθήκες διαβίωσης όσο και για το προϊόν του καπνού. Βεβαίως, η ανέγερση του συγκεκριμένου συνοικισμού δεν ήταν δυνατό να επιλύσει το πρόβλημα της στέγασης και γι’ αυτόν το λόγο η Ε.Α.Π. είχε σκοπό να εκπονήσει καινούρια σχέδια[11].
Ωστόσο, τα σχέδια που εκπονήθηκαν και τα επόμενα έτη, φάνηκε ότι δεν ικανοποιούσαν όλους τους πρόσφυγες. Πολλοί απ’ αυτούς επιθυμούσαν σπίτια που κόστιζαν παραπάνω από τις 100 λίρες Αγγλίας, που μπορούσε να διαθέσει η Επιτροπή για κάθε σπίτι. Έτσι η Επιτροπή εκπόνησε πλάνα για την κατασκευή ακριβότερων σπιτιών, με την προϋπόθεση ότι το επιπλέον κόστος θα επιβάρυνε τους ίδιους τους πρόσφυγες. Με αυτό τον τρόπο τα σπίτια που κατασκευάστηκαν αργότερα διέφεραν αισθητά από τον βασικό τύπο, δηλαδή των σπιτιών με ένα καθιστικό και κουζίνα. Μερικά από τα σπίτια, που χτίστηκαν στα τελευταία χρόνια λειτουργίας της Ε.Α.Π., είχαν δύο ορόφους, διέθεταν 5 ή 6 δωμάτια και όλες τις ευκολίες, των οποίων το κόστος κάλυπταν οι πρόσφυγες. Στην Ξάνθη τα σπίτια που χτίστηκαν στις νέες προσφυγικές περιοχές διέφεραν αισθητά απ’ αυτά των παλιών μουσουλμανικών ή ακόμα και των ελληνικών συνοικιών. Επρόκειτο ουσιαστικά για μια πολιτική διατήρησης των κοινωνικών δομών, που προϋπήρχαν στις πατρίδες των προσφύγων. Παρ’ όλ’ αυτά δεν υπάρχουν πληροφορίες που θα διευκόλυναν το συσχετισμό μιας περιοχής με την οικονομική δύναμη κάθε πρόσφυγα[12].
Εξαιτίας όμως της επείγουσας κατάστασης αλλά και των επιθυμιών των προσφύγων η Ε.Α.Π. υιοθέτησε και το μέτρο της παροχής στους πρόσφυγες άδειας ιδιωτικής κατασκευής σπιτιών, ενώ η επιτροπή θα βοηθούσε σε χρήματα και υλικά. Αποτέλεσμα και της πρακτικής αυτής ήταν ότι τα σπίτια δε διέθεταν την ομοιομορφία των υπόλοιπων προσφυγικών συνοικισμών[13].
Στον τομέα της στέγασης και γενικότερα της αποκατάστασης των προσφύγων συνέβαλε και η τοπική άρχουσα τάξη με κύριο όργανό της την Εφοροδημογεροντία (εφορία των σχολείων και δημογεροντία) ως το φθινόπωρο του 1926. Η Εφοροδημογεροντία, ενώ είχε ως κύριο μέλημά της τα εκκλησιαστικά και εκπαιδευτικά ζητήματα, ασχολήθηκε σε πολλές συνεδριάσεις της με τη λειτουργία και την οργάνωση του Ορφανοτροφείου προσφυγοπαίδων και την παρασκευή συσσιτίου για τα παιδιά αυτά[14].
Σε γενικές γραμμές οι προσφυγικές κατοικίες – τόσο όσον αφορά στην ποιότητα κατασκευής όσο και στις συνθήκες διαβίωσης – τοποθετούνται σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο απ’ αυτό των μουσουλμάνων. Στην ύπαιθρο, όπου και εφαρμόστηκε κατά κόρο το μέτρο της ιδιωτικής κατασκευής, η κατάσταση δε διέφερε. Παντού χαρακτηρίζονται ως «νοικοκυρόσπιτα»[15], ενώ ιδιαίτερη μεταχείριση φαίνεται ότι είχαν οι πρόσφυγες από την περιφέρεια του Αϊδινίου, στους οποίους δόθηκαν περισσότερα έτοιμα κτίρια απ’ ό,τι στους υπόλοιπους πρόσφυγες στην κοινότητα της Χρύσας.
[1] Ιωαννίδης, Το στίγμα…, ό.π., σ. 39.
[2] Δελιβάνη Ι.Δ., Η οικονομία της Δυτικής Θράκης από το 1920, Κομοτηνή, Θρακική Επετηρίδα, τχ. 1, 1980, σ. 40.
[3] Ελεύθερο Βήμα, 9/9/23.
[4] Μακεδονία, 27/1/24.
[5] Μακεδονία, 1/4/23.
[6] Πελαγίδης Στάθης, Προβλήματα προσφυγικής αποκατάστασης στη Δυτική Θράκη (1923-1930), Θεσσαλονίκη, Θρακική Ηχώ, Θρακική Εστία Θεσσαλονίκης, 1992, σ. 86.
[7] Eddy, ό.π., σσ. 123-124.
[8] Βλ. για στοιχεία βουλγαρικού πληθυσμού που διέμενε στη Δυτική Θράκη πριν το 1919 Πάλλης Α.Α., Η ανταλλαγή των πληθυσμών (από άποψη νομική και ιστορική και η σημασία της για τη διεθνή θέση της Ελλάδος), Αθήνα, εκδ. Βάρτσου, 1933, σ. 21 όπου και αναφέρεται ότι Βούλγαροι και Τούρκοι συμποσούνταν το 1915 σε 123000 ανθρώπους, δηλαδή περίπου οι Βούλγαροι ήταν 20000 με 30000.
[9] Eddy, ό.π., σσ. 148-149.
[10] Ελεύθερο Βήμα, 1/7/1923.
[11] Κόκκινος Δ., Η αστική εγκατάστασις, Αθήνα, Πανελλήνιο και Μικρασιατικό Ημερολόγιον, τ. 1, 1926, σσ. 196-200.
[12] Eddy, ό.π., σ. 125. Επίσης βλ. Γκιζέλη Β. Γ., Η κοινωνική ένταξη των αστών προσφύγων στην πόλη, Αθήνα, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τμ. 9, 1992, σ. 71.
[13] Eddy, ό.π., σ. 149.
[14] Ιωαννίδης Στ., Τα σχολεία και το προσφυγικό…, ό.π., σ. 64.
[15] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 57.
Πέρα όμως από τα πολιτικά ζητήματα, βασικό μέλημα της Ξάνθης ήταν η αποκατάσταση των προσφύγων, οι οποίοι υπολογίζονται γύρω στους 20000 με 30000 ανθρώπους με αποτέλεσμα περίπου την αύξηση του πληθυσμού στην περιοχή κατά περίπου 40%. Τα προβλήματα που ανέκυψαν μετά τη μικρασιατική καταστροφή ήταν τεράστια για την Ξάνθη, διότι, ενώ ήταν «μια κατεστραμμένη πόλη, που είχε βγει πρόσφατα από μια ξενική κατοχή και προσπαθούσε ν’ αποκαταστήσει τους δικούς της κατοίκους, που επέστρεφαν στις εστίες τους μετά τη βουλγαρική κατοχή, ήταν υποχρεωμένη να βρει στέγη, δουλειά, χωράφια για ένα προσφυγικό πληθυσμό ισάριθμο με το δικό της»[1].
Στέγαση
Βασικό μέλημα της ελληνικής κυβέρνησης αλλά και των τοπικών αρχών μετά την εισροή των προσφύγων στην Ξάνθη ήταν η στέγαση και η σίτιση του νέου αυτού πληθυσμού. Εκ μέρους της κυβέρνησης συχνές με τα δεδομένα της εποχής – η κάλυψη της απόστασης Αθήνας-Κομοτηνής με το τρένο απαιτούσε 36 ώρες[2] – ήταν οι επισκέψεις των υπουργών στην περιοχή, οι οποίες είχαν σκοπό τη διευκόλυνση του έργου της αποκατάστασης υπερπηδώντας, κυρίως, τις γραφειοκρατικές διαδικασίες. Ο θεσμός της Γενικής Διοικήσεως Θράκης με τη σειρά του αποτέλεσε το μοναδικό εκπρόσωπο του ελληνικού κράτους μέχρι τη διενέργεια εκλογών και την ίδρυση της ΕΑΠ, ο οποίος πιθανότατα συνέβαλε τα μέγιστα στην αρχική αποκατάσταση[3]:
Αφίκετο ενταύθα ο υπουργός της Προνοίας κ. Δοξιάδης συνοδευόμενος υπό του Γεν. Διοικητού Θράκης και της ακολουθίας του. Τον υπουργόν υπεδέχθησαν αι αρχαί και ο λαός ενθουσιωδώς. Ο κ. Δοξιάδης ενέκρινε την ίδρυσιν γεωργικού οικοτροφείου και διέταξε την παροχήν κρατικών μέσων δι’ ενίσχυσιν της πρωτοβουλίας των Ξανθέων. Εζήτησε τηλεγραφικώς παρά του υπουργείου Γεωργίας, όπως απαλλοτριωθούν εθνικά τσιφλίκια περιφερείας Ξάνθης.
Ο κ. Υπουργός διέταξε την παροχήν γηπέδου και υλικού εις τους εφέδρους αξιωματικούς δια την ανέγερσιν οικιών, συνέστησε δε εις τον Γενικόν Διοικητήν όπως κατά προτίμησην εις τας δημοσίας υπηρεσίας προσλαμβάνονται οι εκ αυτών επιθυμούντες τούτο και έχοντες τα απαιτούμενα προσόντα. Επίσης διέταξε κατόπιν υποβληθείσης σχετικής παρακλήσεως παρά της ενώσεως των παλαιών πολεμιστών, όπως παρασχεθή οιαδήοποτε ενίσχυσις εις τους απόρους εφέδρους.
Σχετικώς δια την παραχώρησιν των ανεγειρομένων οικιών εις τους πρόσφυγες εκανόνισε, όπως κατά πρώτον δοθούν οικίαι εις τας προσφυγικάς οικογενείας των φονευθέντων εν πολέμω, μετά ταύτα εις οικογενείας των προσφύγων των υπηρετησάντων εν τω στρατώ, κατόπιν εις τας απόρους προσφυγικάς οικογενείας και τελευταίον εις τας εκ τούτων σχετικώς ευπορούσας.
Παράλληλα με την κρατική μηχανή ενεργούσε και η αγγλική Οργάνωση «Προς διάσωσιν του παιδίου». Πληροφορίες για τους τομείς και το βαθμό συνεισφοράς της παραμένουν ακόμα άγνωστες[4]:
Αφίκετο [ενν. στη Θεσσαλονίκη] χθες εξ Αθηνών ο κ. Σαμπ (ή Σάμυ) αντιπρόσωπος της αγγλικής οργανώσεως προς διάσωσιν του παιδίου. Ο κ. Σαμπ αναχωρεί σήμερον δια Ξάνθην, όπου θα διανείμη διάφορα τρόφιμα εις τους εκεί εγκατεστημένους πρόσφυγας.
Οι επισκέψεις των υπουργών και άλλων πολιτικών δεν ήταν δυνατό να δώσουν μόνιμη λύση στο πρόβλημα της προσφυγικής αποκατάστασης. Πολλά υπήρξαν τα παράπονα των προσφύγων για τη λειτουργία των υπηρεσιών, που ήταν αρμόδιες για τη στέγαση και τη σίτισή τους. Στο παρακάτω παράθεμα οι πρόσφυγες κατηγορούν τους υπαλλήλους της περιθάλψεως προσφύγων ότι επέλεγαν τα άτομα, στα οποία θα χορηγούσαν κατοικία και προέβαιναν σε ενέργειες που προκαλούσαν αντιδράσεις από τη μεριά των προσφύγων. Η ανεπάρκεια των πηγών δεν επιτρέπει γενικεύσεις, ωστόσο, είναι φανερό ότι οι ανάγκες των προσφύγων και εν τέλει αυτά που δικαιούνταν, γίνονταν αντικείμενο εκμετάλλευσης τουλάχιστον τους πρώτους μήνες μετά την Ανταλλαγή από τους αρμόδιους φορείς[5]:
Ξάνθη 26. – Εις το υπ’ αριθ. 4013 της 11/3/1923 φύλλον της εφημερίδος «Φως» είδομεν να εξυμνήται το έργον των υπαλλήλων της περιθάλψεως προσφύγων και ιδία του κ. Γιαννάκη Κανάτα.
Ο κ. ανταποκριτής του «Φωτός» διερχόμενος τυχαίως ενταύθα δεν ηδύνατο φυσικώ τω λόγω εντός ημέρας ν’ αντιληφθή το επιτελεσθέν έργον των ως άνω υπαλλήλων και να προβή εις εξυμνήσεις. Δέον να γνωρίζουσιν οι αρμόδιοι της περιθάλψεως υπάλληλοι, ως και η Αμερικ. αποστολή, ότι φρικτά παράπονα εγείρομεν εναντίον τόσον κατά του κ. Κανάτα Ιωάννου όσον και κατά του κ. Μουτεβελλή επόπτου των Ορφανοτροφείων και προσφύγων και εκδόσεως δελτίων άρτων αυτών. Ούτω καθ’ εκάστην ημέραν παρουσιαζόμενοι οι δυστυχείς πρόσφυγες εν τω γραφείω του κ. Κανάτα εκ των οποίων πλείστοι γυναίκες χήραι μετά των ανηλίκων τέκνων των εις τας αγκάλας ζητούσαι άλλαι μεν οικήματα προς στέγασιν, άλλαι εργασίαν τινα, αποπέμπονται χυδαιότατα και σατραπικώ τω τρόπω δεν παραλείπει να εξυβρίζη τας δυστυχείς γυναίκας, ως απλούν δε πρότυπον της σατραπικής συμπεριφοράς του παραθέτομεν το εξής επεισόδιον, του οποίου παρόντες έτυχον και τινες των κατηγορουμένων. Γραιά τις παρουσιασθείσα ως άλλαι όπως μεσολαβήση και παραχωρηθή εις αυτήν εργασία τις εις τα Καπνεργοστάσια «δέον να σημειωθεί ότι εις αβράς δίδας κλπ. προθύμως υπέγραφεν σημείωμα» απεπέμφθη η δυστυχής γραιά χυδαιώς υπό του κ. Κανάτα Ιωάννου με τας εξής φράσεις πτύων συγχρόνως αυτήν. «Φτου να σε πάρη ο διάβολος!!! Ζώα, γκρεμνισθήτε απ’ εμπρός μου να ησυχάσω».
Όσον αφορά το ζήτημα της στεγάσεως των προσφύγων, τούτο εκτελείται αυπ’ αυτού του ιδίου και όπως θέλει, δηλ. στεγάζει σαρδελοειδώς και εις τα πλέον βρωμερά οικήματα πάσαν ξένην προς αυτόν δυστυχή οικογένειαν παραχωρών τα καλλίτερα οικήματα εις γνωστούς φίλους του προς διασκέδασιν.
Εν τη παρούση δέον ν’ αναφέρωμεν και περί της δράσεως του κ. Μουτεβελλή, επόπτου των Ορφανοτροφείων και προσφύγων Ξάνθης, ούτος, ως μας διαβεβαιοί ο κ. Νικόλ. Χρυσανθακόπουλος υπάλληλος του ειρηνοδικείου Ξάνθης κατόρθωσε να εκδοθή δελτίον άρτου υπ’ αριθ. 254 επ’ ονόματι Γεωργίου Αντωνιάδου πρόσφυγος ανυπάρκτου ενταύθα. Το δελτίον εκδοθέν δι’ έξ άτομα ελάμβανεν οκάδ. Άρτου 9 εις εκάστην διανομήν. Μη αρκούμενος δε εις την εκμετάλλευσιν τούτου, μετέβη εις το αρτοποιείον παρασκευής προσφυγικού άρτου την 8ην Μαρτίου και προσποιούμενος επιθεώρησίν του εναπέθεσεν τεμάχιον χάρτου επί μιας οκ. Άρτου, διατάσσων συγχρόνως τον αρτοποιόν, όπως αποστείλη τούτο εις την οικίαν του ως δείγμα.
Τα ανωτέρω επεισόδια αντιπροσωπεύουσι το χιλιοστών εξ όσων διεπράχθησαν και διαπράττοντα εις βάρος των ατυχών προσφύγων Ξάνθης.
Παρακαλούμεν δε υμάς αγαπητή «Μακεδονία» δημοσιεύσατε πάντα ταύτα και εγείρετε φωνήν μεγάλην προς ταχυτέραν βελτίωσιν της καταστάσεώς μας. (Έπονται 60 υπογραφαί)
Αυτά πιθανώς τα παράπονα ώθησαν το κράτος ώστε να θεωρήσει επιβεβλημένη τη συγκρότηση εποικιστικών υπηρεσιών και τη διάρθρωσή τους κατά το σχήμα του εποικισμού στη Μακεδονία. Έτσι, στη Διεύθυνση Εποικισμού Δυτικής Θράκης (έδρα Κομοτηνή) υπάγονταν τα παρακάτω εποικιστικά γραφεία: Κομοτηνής, Αλεξανδρούπολης, Ορεστιάδας, Διδυμοτείχου, Ξάνθης, και τα γραφεία Δράμας, Καβάλας μέχρι το 1928 [6].
Καθώς από την πρώτη στιγμή διαπιστώθηκε ότι τα υπάρχοντα κτίρια ήταν ανεπαρκή για την κάλυψη των αναγκών, προσπάθησαν οι τοπικές αρχές – πάντοτε με τη συνδρομή της Ε.Α.Π. – να επισπεύσουν τις διαδικασίες ανέγερσης συνοικισμών για τους πρόσφυγες.
Η Ε.Α.Π. εκπόνησε μεγάλα κατασκευαστικά προγράμματα στην Κομοτηνή, στην Ξάνθη και στο Βόλο. Στις δύο πόλεις της Θράκης η κατασκευή συνοικισμών ήταν απαραίτητη, γιατί τα οικήματα των μουσουλμάνων έπρεπε να επιστραφούν στους κατόχους τους. Έτσι δημιουργήθηκαν περίπου στις δύο πόλεις 4000 σπίτια. Η κατασκευή σπιτιών στην Ξάνθη ξεκίνησε αμέσως με την εισροή των προσφύγων και ο αριθμός τους έφτασε τα 1862. Σύμφωνα με τον αριθμό αυτό η Ξάνθη είναι ανάμεσα στις τέσσερις πόλεις με τα περισσότερα κατασκευασμένα από την Ε.Α.Π. σπίτια[7].
Επί του παρόντος δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πληροφορίες για ποια τμήματα της νέας πόλης της Ξάνθης απαίτησε η ΕΑΠ να κατασκευασθούν. Σύμφωνα με τα πρώτα (1938) τοπογραφικά σχέδια καταδεικνύεται ότι η πόλη προεκτάθηκε προς τα νότια και νοτιοδυτικά, όπου και το επέτρεπαν οι συνθήκες. Λόγου χάρη ήταν δύσκολη η εγκατάσταση προς τα νοτιοανατολικά, διότι μεγάλες εκτάσεις καλύπτονταν ήδη από τις καπναποθήκες και κατά δεύτερον ο ποταμός Κόσυνθος εμπόδιζε την επέκταση του σχεδίου πόλεως. Αυτό αποδεικνύεται έμμεσα από την απουσία τετραγωνισμένων γειτονιών και πανομοιότυπων κατοικιών στο νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης σε αντίθεση με το νοτιοδυτικό, όπου τα οικοδομικά τετράγωνα ήταν σχεδόν τα ίδια, όπως το αυτό συνέβαινε και με τις κατοικίες. Ωστόσο, η τετραγωνισμένη επέκταση από τη μια πλευρά και η μάλλον άναρχη από την άλλη δεν επιτρέπει το συσχετισμό ότι για την πρώτη τα σχέδια εγκρίθηκαν από την ΕΑΠ και για τη δεύτερη από τις ελληνικές υπηρεσίες πριν από την ίδρυση της ΕΑΠ.
Οι εκτάσεις, που είχαν παραχωρηθεί στην Ε.Α.Π. για τη στέγαση, αποτελούσαν μέρος της συνολικής έκτασης, που διέθετε η επιτροπή για την αποκατάσταση των προσφύγων. Συγκεκριμένα προέρχονταν από:
Α) Τις περιουσίες των Βουλγάρων, που εγκατέλειψαν τη χώρα σύμφωνα με τη συνθήκη του Νεϊγύ[8],
Β) Το πλεόνασμα κοινοτικών γαιών,
Γ) Τους Μουσουλμάνους, που είχαν οικειοθελώς εγκαταλείψει την περιοχή κατά τη διάρκεια των πολέμων,
Δ) Τη διανομή των τσιφλικιών σε μικροκαλλιεργητές[9].
Πριν όμως ακόμη αποφασιστεί η δημιουργία της Ε.Α.Π., ο δήμαρχος της Ξάνθης, Χρήστος Μπρωκούμης, τον Ιούλιο του 1923 έθεσε σε διαγωνισμό την εκπόνηση τοπογραφικού και ρυμοτομικού σχεδίου για μια έκταση 4000 περίπου στρεμμάτων γύρω από την παλαιά πόλη της Ξάνθης. Στο διαγωνισμό έγιναν δεκτοί μόνο Έλληνες τοπογράφοι ή πολιτικοί μηχανικοί, οι οποίοι κατέθεσαν όλα τα απαραίτητα αποδεικτικά των γνώσεών τους έγγραφα, καθώς και εγγύηση 5000 δραχμών στο δημοτικό ταμείο[10].
Τον Ιούλιο του 1924 η Ε.Α.Π. ανέθεσε σ’ εργολάβους την κατασκευή προσφυγικού συνοικισμού στην Ξάνθη, όπως και στην Κομοτηνή, την Αλεξανδρούπολη και το Διδυμότειχο. Στόχος ήταν η κατασκευή 1400 συνολικά κατοικιών, ενώ τα χρήματα που διέθεσε έφταναν τα 50 εκατομμύρια δραχμές. Για την Ξάνθη ορίστηκε εργολάβος ο Ι. Καραγιαννούλης με την υποχρέωση να κατασκευάσει περίπου τριακόσιες (300) κατοικίες. Για την ποιότητα της κατασκευής οι επιθεωρητές της Ε.Α.Π., όπως και ο τότε αντιπρόεδρός της, Κάμπελ, αναφέρθηκαν με θετικά λόγια.
Η ανέγερση του συνοικισμού αυτού θεωρήθηκε απαραίτητη, καθώς η συγκέντρωση πολλών καπνεργατών και καπνοπαραγωγών στις αποθήκες της Ξάνθης είχε προκαλέσει τεράστια προβλήματα τόσο για τις συνθήκες διαβίωσης όσο και για το προϊόν του καπνού. Βεβαίως, η ανέγερση του συγκεκριμένου συνοικισμού δεν ήταν δυνατό να επιλύσει το πρόβλημα της στέγασης και γι’ αυτόν το λόγο η Ε.Α.Π. είχε σκοπό να εκπονήσει καινούρια σχέδια[11].
Ωστόσο, τα σχέδια που εκπονήθηκαν και τα επόμενα έτη, φάνηκε ότι δεν ικανοποιούσαν όλους τους πρόσφυγες. Πολλοί απ’ αυτούς επιθυμούσαν σπίτια που κόστιζαν παραπάνω από τις 100 λίρες Αγγλίας, που μπορούσε να διαθέσει η Επιτροπή για κάθε σπίτι. Έτσι η Επιτροπή εκπόνησε πλάνα για την κατασκευή ακριβότερων σπιτιών, με την προϋπόθεση ότι το επιπλέον κόστος θα επιβάρυνε τους ίδιους τους πρόσφυγες. Με αυτό τον τρόπο τα σπίτια που κατασκευάστηκαν αργότερα διέφεραν αισθητά από τον βασικό τύπο, δηλαδή των σπιτιών με ένα καθιστικό και κουζίνα. Μερικά από τα σπίτια, που χτίστηκαν στα τελευταία χρόνια λειτουργίας της Ε.Α.Π., είχαν δύο ορόφους, διέθεταν 5 ή 6 δωμάτια και όλες τις ευκολίες, των οποίων το κόστος κάλυπταν οι πρόσφυγες. Στην Ξάνθη τα σπίτια που χτίστηκαν στις νέες προσφυγικές περιοχές διέφεραν αισθητά απ’ αυτά των παλιών μουσουλμανικών ή ακόμα και των ελληνικών συνοικιών. Επρόκειτο ουσιαστικά για μια πολιτική διατήρησης των κοινωνικών δομών, που προϋπήρχαν στις πατρίδες των προσφύγων. Παρ’ όλ’ αυτά δεν υπάρχουν πληροφορίες που θα διευκόλυναν το συσχετισμό μιας περιοχής με την οικονομική δύναμη κάθε πρόσφυγα[12].
Εξαιτίας όμως της επείγουσας κατάστασης αλλά και των επιθυμιών των προσφύγων η Ε.Α.Π. υιοθέτησε και το μέτρο της παροχής στους πρόσφυγες άδειας ιδιωτικής κατασκευής σπιτιών, ενώ η επιτροπή θα βοηθούσε σε χρήματα και υλικά. Αποτέλεσμα και της πρακτικής αυτής ήταν ότι τα σπίτια δε διέθεταν την ομοιομορφία των υπόλοιπων προσφυγικών συνοικισμών[13].
Στον τομέα της στέγασης και γενικότερα της αποκατάστασης των προσφύγων συνέβαλε και η τοπική άρχουσα τάξη με κύριο όργανό της την Εφοροδημογεροντία (εφορία των σχολείων και δημογεροντία) ως το φθινόπωρο του 1926. Η Εφοροδημογεροντία, ενώ είχε ως κύριο μέλημά της τα εκκλησιαστικά και εκπαιδευτικά ζητήματα, ασχολήθηκε σε πολλές συνεδριάσεις της με τη λειτουργία και την οργάνωση του Ορφανοτροφείου προσφυγοπαίδων και την παρασκευή συσσιτίου για τα παιδιά αυτά[14].
Σε γενικές γραμμές οι προσφυγικές κατοικίες – τόσο όσον αφορά στην ποιότητα κατασκευής όσο και στις συνθήκες διαβίωσης – τοποθετούνται σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο απ’ αυτό των μουσουλμάνων. Στην ύπαιθρο, όπου και εφαρμόστηκε κατά κόρο το μέτρο της ιδιωτικής κατασκευής, η κατάσταση δε διέφερε. Παντού χαρακτηρίζονται ως «νοικοκυρόσπιτα»[15], ενώ ιδιαίτερη μεταχείριση φαίνεται ότι είχαν οι πρόσφυγες από την περιφέρεια του Αϊδινίου, στους οποίους δόθηκαν περισσότερα έτοιμα κτίρια απ’ ό,τι στους υπόλοιπους πρόσφυγες στην κοινότητα της Χρύσας.
[1] Ιωαννίδης, Το στίγμα…, ό.π., σ. 39.
[2] Δελιβάνη Ι.Δ., Η οικονομία της Δυτικής Θράκης από το 1920, Κομοτηνή, Θρακική Επετηρίδα, τχ. 1, 1980, σ. 40.
[3] Ελεύθερο Βήμα, 9/9/23.
[4] Μακεδονία, 27/1/24.
[5] Μακεδονία, 1/4/23.
[6] Πελαγίδης Στάθης, Προβλήματα προσφυγικής αποκατάστασης στη Δυτική Θράκη (1923-1930), Θεσσαλονίκη, Θρακική Ηχώ, Θρακική Εστία Θεσσαλονίκης, 1992, σ. 86.
[7] Eddy, ό.π., σσ. 123-124.
[8] Βλ. για στοιχεία βουλγαρικού πληθυσμού που διέμενε στη Δυτική Θράκη πριν το 1919 Πάλλης Α.Α., Η ανταλλαγή των πληθυσμών (από άποψη νομική και ιστορική και η σημασία της για τη διεθνή θέση της Ελλάδος), Αθήνα, εκδ. Βάρτσου, 1933, σ. 21 όπου και αναφέρεται ότι Βούλγαροι και Τούρκοι συμποσούνταν το 1915 σε 123000 ανθρώπους, δηλαδή περίπου οι Βούλγαροι ήταν 20000 με 30000.
[9] Eddy, ό.π., σσ. 148-149.
[10] Ελεύθερο Βήμα, 1/7/1923.
[11] Κόκκινος Δ., Η αστική εγκατάστασις, Αθήνα, Πανελλήνιο και Μικρασιατικό Ημερολόγιον, τ. 1, 1926, σσ. 196-200.
[12] Eddy, ό.π., σ. 125. Επίσης βλ. Γκιζέλη Β. Γ., Η κοινωνική ένταξη των αστών προσφύγων στην πόλη, Αθήνα, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τμ. 9, 1992, σ. 71.
[13] Eddy, ό.π., σ. 149.
[14] Ιωαννίδης Στ., Τα σχολεία και το προσφυγικό…, ό.π., σ. 64.
[15] Αλτσιτζόγλου, ό.π., σ. 57.
Σάββατο 9 Οκτωβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Πολιτική και μειονότητα
Τα κύρια χαρακτηριστικά, σύμφωνα με τον Ηλία Νικολακόπουλο, που οροθετούν την πολιτική συμπεριφορά της μειονότητας κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου είναι συνοπτικά τα εξής[1]:
1. Η μαζική υποστήριξη της βενιζελικής παράταξης, που αρχίζει ν’ ανατρέπεται το 1934.
2. Η αυτόνομη πολιτική συγκρότηση της μειονότητας, που υποβοηθήθηκε και από τις διαιρετικές πρόνοιες του εκλογικού νόμου,
3. Η έντονη εσωτερική πολυδιάσπαση της μειονότητας, με κυριότερη διαχωριστική τομή την αναπτυσσόμενη αντίθεση μεταξύ «παλαιομουσουλμάνων» και «νεωτεριστών».
Τα περισσότερα και κυριότερα πολιτικά κόμματα απέφυγαν να δημιουργήσουν πολιτικές οργανώσεις και δίκτυα στη μειονότητα, την οποία δεν θεωρούσαν ότι αποτελούσε τελείως ισότιμο τμήμα της ελληνικής πολιτικής ζωής. Τη γενική αυτή τοποθέτηση διαχωρισμού μειονότητας και ελληνικών πολιτικών κομμάτων εξυπηρετούσε εξάλλου και η δημιουργία, το 1923, χωριστού «εκλογικού συλλόγου Μουσουλμάνων Θράκης» – πέρα από οποιαδήποτε άλλη μικροπολιτική σκοπιμότητα ή τραυματική εμπειρία της βενιζελικής παράταξης (όπως η μαζική υπερψήφιση από τους Τούρκους της Μακεδονίας της αντιβενιζελικής παράταξης στις κρισιμότατες εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920).
Ο χωριστός «εκλογικός σύλλογος Μουσουλμάνων Θράκης» αποτέλεσε το θεσμικό πλαίσιο που καθόριζε τα της εκλογικής συμμετοχής της μειονότητας στις περισσότερες εκλογικές αναμετρήσεις του μεσοπολέμου (βουλευτικές εκλογές 1923, 1928, 1932, 1933 και γερουσιαστικές εκλογές 1929 και 1934). Μόνο τρεις φορές (βουλευτικές εκλογές 1926, 1935 και 1936), ο χριστιανικός και ο μουσουλμανικός πληθυσμός της περιοχής συναποτέλεσαν ενιαία εκλογική περιφέρεια. Το γεγονός αυτό εισάγει ένα επιπρόσθετο στοιχείο αβεβαιότητας στον καθορισμό μιας απόλυτης αντιστοιχίας μεταξύ των ελληνικών πολιτικών παρατάξεων και των εκλογικών συνδυασμών πού διεκδίκησαν τις ψήφους της μειονότητας. Ο χωριστός «εκλογικός σύλλογος Μουσουλμάνων Θράκης» καταργήθηκε οριστικά το 1934, γιατί η ύπαρξη του θεωρήθηκε αντισυνταγματική από το Συμβούλιο Επικρατείας.
Η υπεροχή της βενιζελικής παράταξης στη μειονότητα συμβάδιζε βέβαια απόλυτα με την αντίστοιχη βενιζελική κυριαρχία στον χριστιανικό πληθυσμό της περιοχής Ξάνθης-Ροδόπης (βλ. πίνακα). Όμως ενώ η συντριπτική υπεροχή της βενιζελικής παράταξης στον χριστιανικό πληθυσμό διατηρήθηκε, έστω και μειωμένη, και μετά το 1933, αντίθετα η κατάσταση ανατράπηκε ριζικά, την ίδια περίοδο, στη μουσουλμανική μειονότητα.
[1] Νικολακόπουλος, ό.π., σσ. 176-178.
Τα κύρια χαρακτηριστικά, σύμφωνα με τον Ηλία Νικολακόπουλο, που οροθετούν την πολιτική συμπεριφορά της μειονότητας κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου είναι συνοπτικά τα εξής[1]:
1. Η μαζική υποστήριξη της βενιζελικής παράταξης, που αρχίζει ν’ ανατρέπεται το 1934.
2. Η αυτόνομη πολιτική συγκρότηση της μειονότητας, που υποβοηθήθηκε και από τις διαιρετικές πρόνοιες του εκλογικού νόμου,
3. Η έντονη εσωτερική πολυδιάσπαση της μειονότητας, με κυριότερη διαχωριστική τομή την αναπτυσσόμενη αντίθεση μεταξύ «παλαιομουσουλμάνων» και «νεωτεριστών».
Τα περισσότερα και κυριότερα πολιτικά κόμματα απέφυγαν να δημιουργήσουν πολιτικές οργανώσεις και δίκτυα στη μειονότητα, την οποία δεν θεωρούσαν ότι αποτελούσε τελείως ισότιμο τμήμα της ελληνικής πολιτικής ζωής. Τη γενική αυτή τοποθέτηση διαχωρισμού μειονότητας και ελληνικών πολιτικών κομμάτων εξυπηρετούσε εξάλλου και η δημιουργία, το 1923, χωριστού «εκλογικού συλλόγου Μουσουλμάνων Θράκης» – πέρα από οποιαδήποτε άλλη μικροπολιτική σκοπιμότητα ή τραυματική εμπειρία της βενιζελικής παράταξης (όπως η μαζική υπερψήφιση από τους Τούρκους της Μακεδονίας της αντιβενιζελικής παράταξης στις κρισιμότατες εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920).
Ο χωριστός «εκλογικός σύλλογος Μουσουλμάνων Θράκης» αποτέλεσε το θεσμικό πλαίσιο που καθόριζε τα της εκλογικής συμμετοχής της μειονότητας στις περισσότερες εκλογικές αναμετρήσεις του μεσοπολέμου (βουλευτικές εκλογές 1923, 1928, 1932, 1933 και γερουσιαστικές εκλογές 1929 και 1934). Μόνο τρεις φορές (βουλευτικές εκλογές 1926, 1935 και 1936), ο χριστιανικός και ο μουσουλμανικός πληθυσμός της περιοχής συναποτέλεσαν ενιαία εκλογική περιφέρεια. Το γεγονός αυτό εισάγει ένα επιπρόσθετο στοιχείο αβεβαιότητας στον καθορισμό μιας απόλυτης αντιστοιχίας μεταξύ των ελληνικών πολιτικών παρατάξεων και των εκλογικών συνδυασμών πού διεκδίκησαν τις ψήφους της μειονότητας. Ο χωριστός «εκλογικός σύλλογος Μουσουλμάνων Θράκης» καταργήθηκε οριστικά το 1934, γιατί η ύπαρξη του θεωρήθηκε αντισυνταγματική από το Συμβούλιο Επικρατείας.
Η υπεροχή της βενιζελικής παράταξης στη μειονότητα συμβάδιζε βέβαια απόλυτα με την αντίστοιχη βενιζελική κυριαρχία στον χριστιανικό πληθυσμό της περιοχής Ξάνθης-Ροδόπης (βλ. πίνακα). Όμως ενώ η συντριπτική υπεροχή της βενιζελικής παράταξης στον χριστιανικό πληθυσμό διατηρήθηκε, έστω και μειωμένη, και μετά το 1933, αντίθετα η κατάσταση ανατράπηκε ριζικά, την ίδια περίοδο, στη μουσουλμανική μειονότητα.
[1] Νικολακόπουλος, ό.π., σσ. 176-178.
Πέμπτη 7 Οκτωβρίου 2010
ΞΑΝΘΗ 1922-1930
Πολιτικό πλαίσιο
Η στρατιωτική κατάληψη της εξουσίας από τους Γονατά και Πλαστήρα[1] δε φαίνεται να δυσαρέστησε το πληθυσμό της υποδιοίκησης Ξάνθης. Μία από τις πρώτες ενέργειες της τοπικής ελίτ ήταν η αποστολή τηλεγραφήματος συγχαρητηρίων προς την «Επανάσταση». Αυτοί που υπέγραψαν το τηλεγράφημα – σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» ο Α. Βαλούκτσογλου ήταν καπνέμπορος, ο Ε. Καρυωτάκης δικηγόρος, ο Α. Σιγάλας πολιτευτής και ο Χ. Παρασχίδης κτηματίας – θα μπορούσαν να είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα των πολιτικών απόψεων της ελίτ της Ξάνθης. Στο τηλεγράφημα που «απεστάλη σήμερον (17/9/1922) εις την Εθνικήν Επαναστατικήν Επιτροπήν εις Αθήνας», οι προαναφερθέντες θέτουν τους εαυτούς τους στη διάθεση της «Επανάστασης» παρομοιάζοντάς την μάλιστα με «λάμποντα ήλιον»[2]:
Απαξάπας ο λαός της Ξάνθης εν στυγνώ και φριχτώ πένθει από μηνός διατελεί επί ανηκούστω Εθνική συμφορά και μέχρι σήμερον ακόμη φιμωμένος διατελών ίνα μη ακούεται η κραυγή της λύσσης και της απελπισίας, έξαλλος στρέφει τα όμματα προς τον λάμποντα ήλιον ον εξέπεμψε προς παν το ελληνικόν υμετέρα Εθνοσωτήριος δράσις. Συγχαίρει εν λυγμοίς και εκφράζει βαθυτάτην, αιωνίαν ευγνωμοσύνην προς μεγάλους συντελεστάς αυτής και κηρύσση ότι θέτει την ζωήν και περιουσίαν του εις την διάθεσιν της Εθνικής Επαναστάσεως προς σωτηρίαν της εις το χείλος της αβύσσου και της ατιμίας αχθείσης Μεγάλης Πατρίδος.
Δια τον λαόν της Ξάνθης
Α. Βαλούκτσογλου (καπνέμπορος), Ε. Καρυωτάκης (δικηγόρος), Α. Σιγάλας (πολιτευτής και καπνέμπορος), Χ. Παρασχίδης (κτηματίας).
Το συγκεκριμένο παράθεμα αλλά και αυτά που ακολουθούν δεν επιτρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων για το αν το τηλεγράφημα ή τα συλλαλητήρια αφορούσαν όλους τους κατοίκους της Ξάνθης και για το αν οι πολίτες συμμετείχαν αυθορμήτως ή μετά από παραινέσεις. Το τηλεγράφημα, ωστόσο, φαίνεται ότι είναι δημιούργημα της τοπικής ελίτ, η οποία προφανώς υπερασπιζόταν τις αξίες του κόμματος του Βενιζέλου και δε λειτουργούσε σύμφωνα με τις επιθυμίες και τα συμφέροντά της κατά τα χρόνια 1920-1922.
Κατά τη διάρκεια της δίκης των «εξ» και συγκεκριμένα στις 10 Νοεμβρίου 1922 έλαβε χώρα στην Ξάνθη διαδήλωση, σύμφωνα με το ψήφισμα της οποίας όλοι οι συγκεντρωθέντες απαιτούσαν την καταδίκη σε θάνατο των κατηγορουμένων. Η επιθυμία τους αυτή ουσιαστικά εκφράζει τη θέλησή τους να ταυτιστούν με τις ακραίες στρατιωτικές γνώμες χωρίς τη βοήθεια των οποίων ίσως η «Επανάσταση» να μην επικρατούσε, αδιαφορώντας ταυτόχρονα για τις απόψεις του ίδιου του Βενιζέλου που είχε ενστερνιστεί μια πιο διαλλακτική στάση[3]. Ουσιαστικά είτε εξαιτίας της εισροής στην Ξάνθη των προσφύγων, που θεωρούσαν τους έξι κατηγορούμενους ως τους υπαίτιους της συμφοράς τους είτε εξαιτίας της ύπαρξης στην Ξάνθη φωνών αντίθετων της «Επανάστασης» με το συγκεκριμένο ψήφισμα οι Ξανθιώτες θέλησαν να ταυτιστούν με τους ακραίους υποστηρικτές της «Επανάστασης». Τέλος το ψήφισμα φυσικά δεν ήταν δυνατό να δημιουργηθεί από όλους τους διαδηλωτές, αλλά από μια μικρή ομάδα ανθρώπων που πιθανότατα «ρητόρευσαν» ή διοργάνωσαν τη διαδήλωση, δηλαδή το ψήφισμα εκφράζει πρώτιστα τους ίδιους και κατόπιν τους υπόλοιπους, οι οποίοι ίσως δια βοής και με επιφωνήματα το υπερψήφισαν. Ωστόσο το πλήθος των προσφύγων που ήταν εγκατεστημένο στην Ξάνθη αλλά και τα εκλογικά αποτελέσματα τουλάχιστον μέχρι το 1932 οδηγούν στη σκέψη ότι δεν επρόκειτο απλώς για διατεταγμένη ενέργεια[4]:
Ο Λαός της πόλεως Ξάνθης και των περιχώρων μετά των ενταύθα διαμενόντων προσφύγων Α. Θράκης και Μ. Ασίας επ’ ευκαιρία της δίκης των ενόχων της επελθούσης Μεγάλης Εθνικής Συμφοράς, συνελθώς εις πάνδημον συλλαλητήριον σήμερον εν τη Πλατεία της Πόλεως και ακούσας των ρητόρων
Ψηφίζει
1) Διατρανεί αισθήματα απείρου Σεβασμού και ευγνωμοσύνης προς την Σώτειραν Επανάστασιν και παρά το πλευρόν αυτής τιθέμενος είναι πρόθυμος να υποβληθή εις πάσαν θυσίαν προς επικράτησιν του Εθνοσωτηρίου αυτής προγράμματος.
2) Διαδηλοί την φρίκην και τον αποτροπιασμόν αυτού περί των στυγερών αποκαλύψεων της εξεταστικής επιτροπής δια των οποίων καταφαίνεται εναργέστατα η εγκληματική ενοχή των νεκροθαπτών της Μεγάλης Ελλάδος και αξιοί την εις θάνατον καταδίκην πάντων των οπωσδήποτε συντελεσάντων εις την εθνικήν αυτήν καταστροφήν και την δήμευσιν των περιουσιών των υπέρ των αναπήρων πολέμου και των θυμάτων της καταστροφής.
3) Εκλέγει επιτροπήν με την εντολή να υποβάλη το παρόν ψήφισμα εις την Υποδιοίκησιν Ξάνθης με την παράκλησιν να διαβιβασθή τούτο ει δυνατόν τηλ/κώς προς την Επαναστατικήν Επιτροπήν, το Υπουργικόν Συμβούλιον, του Πρόεδρον του Εκτάκτου Στρατοδικείου ως την δημοσίευσιν τούτου εις τον Τύπον.
Εν Ξάνθη τη 10 Ν/βρίου 1922
Η Επιτροπή.
Οι ενέργειες αυτές, όπως και οι διάφορες παρελάσεις, είχαν ως σκοπό την εύρεση «κατηγορούμενων» για τον τερματισμό των οραμάτων της Μεγάλης Ιδέας και την αναπτέρωση του καταρρακωμένου εθνικού γοήτρου. Μάλιστα δεν κρύβεται η επιθυμία της «επανόρθωσης της εντροπής», δηλαδή η ανάληψη νέων στρατιωτικών ενεργειών για την ανακατάληψη των εδαφών που χάθηκαν και τον επαναπατρισμό των προσφύγων στους τόπους καταγωγής τους [5]:
…Η χθεσινή επιθέωρησις την οποίαν ενήργησεν ο κ. Μέραρχος όλων των τμημάτων της Μεραρχίας, ήτο μια εορτή δι’ ημάς. Η επιθεώρησις ήρχισε τη 9 ½ πρωινήν. Όλα τα παληκάρια μας ένας και ένας, τα παραστήματά των θαυμάσια. Αι μορφαί των, ζωηραί. Ηθικό γερό και πολύ. Θέλησις και πόθος προς τα μεγάλα και τα ιερά. Μετά την επιθεώρησιν, ηκολούθησεν η παρέλασις των τμημάτων προ του Μεράρχου, όστις μεθ’ όλον του το Επιτελείον ευρίσκετο εις την Πλατείαν Ξάνθης. Οι στρατιώται πατούσαν και εβάδιζαν. Κατενθουσιασμένοι και γελαστοί. Κανονικοτάτη παρέλασις. Παρέλασις εορτή και πρόλογος.
Ο πρόλογος τον οποίον αναμέναμεν. Αναμένει όλη η Ελλάς, το Πανελλήνιον ολόκληρον, δια την επανόρθωσιν της εντροπής, την οποίαν μας προσκήψαν οι στιγεροί εγκληματίες του καταλυθέντος καθεστώτος.
Αυτή η αναμονή της επανόρθωσης είχε οδηγήσει τους πρόσφυγες στην παραμέληση των κτημάτων που τους είχαν δοθεί και στη συμμετοχή σε διαδηλώσεις ή άλλες ενέργειες που κατά τη γνώμη τους θα ωθούσαν προς αυτό το σκοπό[6]:
Την εποχήν εκείνην κρατούσαν ήτο μεταξύ των προσφύγων η αντίληψις ότι η επάνοδός των και πάλιν εις τας εστίας των θα ήτο προσεχής. Ο αυτός λόγος επίσης είναι γεγονός ότι υπήρξεν η αιτία εις το να μη επιδοθώσι τα δύο πρώτα έτη οι πρόσφυγες μετά ζήλου εις την καλλιέργειαν και γενικώς εις εξεύρεσιν εργασίας δια να προσπορισθώσι τα προς το ζην.
Παραπάνω αναφέρθηκε η υπόθεση ότι η ύπαρξη στην Ξάνθη φωνών αντίθετων προς την «Επανάσταση» οδήγησε τους Ξανθιώτες να ταυτιστούν με τις ακραίες απόψεις των υποστηρικτών της. Το μοναδικό, αλλά ταυτόχρονα ισχυρό στοιχείο για την παραπάνω υπόθεση είναι το γεγονός ότι σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» το κίνημα της Αντεπανάστασης χρησιμοποίησε την πόλη της Ξάνθης ως βάση για τη συγκέντρωση και την οργάνωση των στρατευμάτων του. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν από το κίνημα της Αντεπανάστασης σε μάχες που ακολούθησαν στην Κεντρική Μακεδονία. Αξιωματικοί του στρατού στο στρατόπεδο, που βρισκόταν στο Κιρέτσιλερ Ξάνθης τη νύχτα της 21ης Οκτωβρίου 1923 συγκέντρωσαν στρατό και τον οδήγησαν χρησιμοποιώντας τις σιδηροδρομικές γραμμές στη Μακεδονία, όπου υπέστη ήττα από τα στρατεύματα της Επανάστασης. Άγνωστο παραμένει αν είχαν συμμετάσχει Ξανθιώτες αξιωματικοί ή πολίτες στο κίνημα της Αντεπανάστασης και σε ποιο βαθμό. Πιθανώς υπήρχαν στο σύνολο του πληθυσμού και υποστηρικτές της, ωστόσο τα στοιχεία δεν επιτρέπουν περαιτέρω διαπιστώσεις. Όσον αφορά στους στρατιώτες πιθανότατα υπήρχαν και γνώστες των ενεργειών του κινήματος αλλά και στρατιώτες που δεν γνώριζαν περί τίνος πρόκειται και λειτουργούσαν υπό τις διαταγές ανωτέρων. Πάντως, υπάρχει στο παρακάτω παράθεμα μια αίσθηση «άφεσης αμαρτιών» για τους στρατιώτες και τα κατώτερα κλιμάκια του στρατού από την τοπική κοινωνία της Ξάνθης, που γίνεται προσιτή μέσω του ανταποκριτή της εφημερίδας «Μακεδονία»[7]:
Από καταθέσεως αξιωματικών του 29ου συντάγματος πεζικού παραλαμβάναμεν τας κατωτέρω πληροφορίας περί του εν Ξάνθη εκραγέντος κινήματος:
Η έδρα του 29ου πεζικού συντάγματος ευρίσκετο εις Κιρέτσιλερ Ξάνθης. Το Ι τάγμα του εστάθμευεν εις τας φυλακάς της σιδηροδρομικής γραμμής. Το ΙΙ τάγμα εις την έδραν του συντάγματος.
Την 21ην και ώραν 10 εκάλεσεν ο Διοικητής του Συντάγματος, ταγματάρχης Πλατής τους αξιωματικούς του ΙΙ τάγματος και τούς του επιτελείου, και ανέγνωσε κατά το υπόδειγμα του Κέντρου την προκήρυξιν. Μετά την ανάπτυξίν της ωμίλησε μετά φανατισμού και πάθους υπέρ του κινήματος και του αλληλοσπαραγμού. Εις την συγκέντρωσιν ήσαν παρόντες ο ταγματάρχης Δωρής, διοικητής του τάγματος, ο υπολοχαγός Παπαδόπουλος του 5ου λόχου, ο λοχαγός μάσκας του 6ου, ο λοχαγός Ηλιάδης του 7ου, ο υπολοχαγός Ιωαννίδης της ΙΙας πυροβολαρχίας και ο υπασπιστής του Σώματος Σιραδάκης.
Ο Πλατής διέταξε να συμπληρωθούν τα φισίγγια και τα πυρομαχικά του ΙΙ τάγματος και να είναι εν κινήσει εις τον σταθμόν Ξάνθης. Εν τω μεταξύ ο μέραρχος Δεμέστιχας κατήλθεν εις τον σταθμόν με το επιτελείον του.
Την 10ην ώραν της 22ας ανεχώρησε το ταγμα επί συρμού μετά μιας πυροβολαρχίας ορειβατικής υπό τον λοχαγόν Δικαίον. Το άλλο είχε παραμείνει εις την Δράμαν, όπου κατήλθε και επεθεώρησε και επέβλεψεν ο Μπλέτσος.
Οι στρατιώται εμυρίζοντο κάτι και ήσαν όλοι κατηφείς και σκεπτικοί. Δεν εγνώριζαν πού πηγαίνουν, αλλά και δεν είχον ουδεμίαν προθυμίαν να βαδίσουν εν αγνοία…Οι παραδοθέντες στρατιώται είνε ψύχραιμοι, διότι εν τη συνειδήσει των έχουν την πεποίθησιν ότι εξηναγκάσθησαν εις εμφύλιον πόλεμον υπό των ατίμων στασιαστών αξιωματικών.
Βέβαια το παρακάτω απόσπασμα ενισχύει την πιθανότητα της ύπαρξης υποστηρικτών της Αντεπανάστασης και από την Ξάνθη[8]:
Οι φυγάδες του Ζηρά και οι ενισχύσαντες αυτούς εκ Ξάνθης, εξασθενήσαντες τα μέγιστα συνεπεία της παραδόσεως συμπαγών τμημάτων εις τον εθνικόν στρατόν, περισφίγγονται πανταχόθεν εις την περιοχήν Κιλινδίρ.
Γεγονός, πάντως είναι ότι λίγες μέρες αργότερα από την εμφάνιση του κινήματος, τα στρατεύματα της Επανάστασης είχαν επιβληθεί σε όλη τη Βόρεια Ελλάδα, με αποτέλεσμα την επιστροφή στους φυσιολογικούς ρυθμούς ζωής[9]:
…Θεσσαλονίκη 26 Οκτωβρίου. Εκκαθαρισθείσης πλήρως της καταστάσεως ανά πάσαν την Μακεδονίαν και Θράκην ήρθησαν άπαντα τα περιοριστικά μέτρα και η ζωή επανέλαβε την προτέραν αυτής κανονικότητα…Χαρακτηριστικό της πλήρους εκκαθαρίσεως της κανονικότητας είνε ότι αύριον επαναρχίζουν αι σιδηροδρομικαί συγκοινωνίαι εις άπαντα τα δίκτυα των Μακεδονικών και Θρακικών σιδηροδρόμων.
Παρ’ όλο που παρουσιάζεται η επιστροφή στους φυσιολογικούς ρυθμούς, την Ξάνθη, αλλά κυρίως τους υποστηρικτές της Επανάστασης και άλλων δημοκρατικών δυνάμεων τους επισκίαζε η κατηγορία της μερικής οργάνωσης της «Αντεπανάστασης». Άλλωστε η περίοδος αυτή ήταν προεκλογική και δεν ήταν παράξενο φαινόμενο η διοργάνωση συγκεντρώσεων και συλλαλητηρίων, όπως και συνέβη στην Ξάνθη στις 12 Νοεμβρίου 1923. Το παράξενο στη συγκεκριμένη συγκέντρωση ήταν η συσπείρωση των πολιτικών δυνάμεων του τόπου, οι οποίες κατηγορούσαν άμεσα για το κίνημα της Αντεπανάστασης το Βασιλιά Γεώργιο. Όπως σημειώνει και ο Βερεμής «η καταγραυγή των «δημοκρατικών» και ο φόβος ταύτισης με τους κινηματίες ανάγκασε και τους λιγότερο πολιτικοποιημένους αξιωματικούς να λάβουν θέση στο πολιτειακό ζήτημα»[10].
Επρόκειτο, κυρίως, για μια συγκέντρωση υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας και όχι για την υποστήριξη κάποιου συγκεκριμένου κόμματος. Βέβαια δεν υπάρχουν στοιχεία για τη συμμετοχή αντιβενιζελικών δυνάμεων, καθώς, ακόμη κι αν ληφθούν υπόψη τα πολιτικά φρονήματα των ομιλητών, δε συμπεριελήφθη κανείς αντιβενιζελικός. Τέλος η επανάληψη της φράσης «Ζήτω η Δημοκρατία – Κάτω ο Θρόνος και η Δυναστεία» από τον ανταποκριτή της «Μακεδονίας» φανερώνει την προσπάθεια ν’ απεμπολήσει η Ξάνθη την έμμεση κατηγορία της συνδιοργάνωσης του αντεπαναστατικού κινήματος[11]:
Το πάνδημον λαϊκόν συλλαλητήριον υπέρ της δημοκρατίας εν Ξάνθη
Ξάνθη 13.- Χθες Δευτέρα σύμπας ο Λαός της Ξάνθης αυθορμήτως προσήλθεν εις πάνδημον συλλαλητήριον καθ’ ό εκηρύχθη απροκαλύπτως ούτως υπέρ της Δημοκρατίας. Χιλιάδες λαού συνεκεντρώθησαν εν τη πλατεία της Υποδιοικήσεως Ξάνθης της πόλεως τούτης, ην οι ολεθήρες της πατρίδος μας προ μικρού είχον ωρίσει ως μίαν των αφετηριών του υπαισχίντου κινήματός των.
Ζητωκραυγάζει ο λαός και δονείται η Ξάνθη «Ζήτω η Δημοκρατία» «Κάτω η Δυναστεία»…Οι τε Φιλελεύθεροι Δημοκρατικοί και οι Δημοκρατικοί είναι μία και αυτή πολιτική ομάς, έν στοιχείον με την αυτήν ιδέαν και αρχήν τελευτών, επ’ αγαθώ της Πατρίδος ευχήθη την ενότητα αμφοτέρων των Δημοκρατικών ομάδων εν μέσω ζωηροτάτων ζητωκραυγών υπέρ της Δημοκρατίας…Ακολούθως αναγνώσκεται το ακόλουθον ψήφισμα:
«Λαός Ξάνθης συνελθών πάνδημον συλλαλητήριον σήμερον 12 Νοεμβρίου ήμεραν Δευτέραν και ώραν 11 εν πλατεία Διοικητηρίου και λαβών υπόψη καταστρεπτικά αποτελέσματα άτινα επέφερεν Βασιλικός θεσμός εις άπαντας λαούς αλλά ιδιαιτέρως εις Ελληνικόν ως επίσης και σημερινάς εσωτερικάς και διεθνείς συνθήκας
ΨΗΦΙΖΕΙ
1) Κηρύσσεται απροκαλύπτως υπέρ θεσμού Δημοκρατίας εν Ελλάδι.
2) Εκφράζει ευχήν όπως Επανάστασις και Κυβέρνησις μεριμνήση δια ταχυτέραν δυνατήν ενέργειαν σχετικού δημοψηφίσματος δηλών πάντως ότι τάσσεται δι’ οιανδήποτε απόφασίν της παρά πλευρόν αυτής.
3) Ορίζει επιτροπήν αποτελουμένην εκ των κ. κ. Ισραηλίδου, Χατζιδάκι, Τασούδη, Βαλίδη, Αντωνιάδου, Καλούδη, Σταυροπούλου, Μαυρομιχάλη και Πανδρεμένου, όπως επιδώση το παρόν ψήφισμα εις ενταύθα Στρατιωτικάς και Πολιτικάς Αρχάς και τηλεγραφήση τούτο εις Επανάστασιν και Κυβέρνησιν».
Αναγιγνώσκεται επίσης προς λαόν το εξής τηλεγράφημα υπογραφηθέν υπό της ως άνω εκλεγείσης Επιτροπής όπερ ο λαός δια βοής ενέκρινε και απέστειλε προς τον κ. Δαγκλήν, Διευθυντήν του Κόμματος Φιλελευθέρων και Δ. Παπαναστασίου, Αρχηγόν της Δημοκρατικής Ενώσεως.
«Λαός Ξάνθης συνελθών σήμερον πάνδημον συλλαλητήριον και ψηφίσας το εις την Κυβέρνησιν και Επανάστασιν αποσταλέν ψήφισμα εκφράζει προς τούτοις ευχήν όπως επέλθη συνεννόησις μεταξύ των δύο δημοκρατικών κομμάτων, Φιλελευθέρων και Δημοκρατικών επ’ αγαθώ έθνους και Δημοκρατίας ιδίως».
Επιβεβαίωση της αγωνίας των Ξανθιωτών να καταδείξουν τα «Επαναστατικά» τους φρονήματα έγινε και με την αποστολή τηλεγραφημάτων και σε άλλες εφημερίδες της εποχής[12]:
Και κατά την χθεσινήν ημέραν ελήφθη νέα σωρεία τηλεγραφημάτων εκ διαφόρων μερών της Ελλάδος προς τη Επανάστασιν και την Κυβέρνησιν αποδοκιμαζόντων το αποτρόπαιον κίνημα, εκδηλούντων πίστιν και αφοσίωσιν προς την Επανάστασιν και αγγελλόντων την συγκρότησιν συλλαλητηρίων. Μεταξύ άλλων απηύθυναν τοιαύτα εκ:…Ξάνθης.
Βέβαια, δεν έλειπαν και οι αψιμαχίες μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων, που μερικές φορές έφταναν σε ακραίες ενέργειες[13]:
Κατά τηλεγράφημα εκ Ξάνθης ο Δημοκρατικός κ. Μπακάλμπασης μετ’ άλλων δημοκρατικών υποψηφίων ενώ παρεκάθηντο εις γεύμα παρατιθέμενον υπό του Δημάρχου, υπέστησαν επίθεσιν παρ’ αγνώστων οίτινες επυροβόλησαν τρις ανεπιτυχώς καθ’ ήν στιγμήν εγένετο πρόποσις υπέρ της Δημοκρατίας, της Επαναστάσεως και του Κονδύλη.
Το συγκεκριμένο επεισόδιο δεν επιβεβαιώνεται από την εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα», η οποία υποστήριζε ότι μεθυσμένοι απλά πυροβόλησαν στον αέρα[14]:
Μία δήθεν απόπειρα
Ξάνθη, 28 Νοεμβρίου – Το επεισόδιον του κ. Μπακάλμπαση παρεστάθη ανακριβώς και δημοσκοπικώς. Ουδεμία απόπειρα κατ’ αυτού εγένετο, παρά συνειθισμένη έρις εκ μέρους μεθυσμένων, οίτινες εξελθόντες του εστιατορίου επυροβόλησαν εις τον αέρα.
Η σημασία των δύο παραπάνω παραθεμάτων έγκειται στο γεγονός ότι η πολιτική ηρεμία στην Ξάνθη είχε διαταραχθεί και καθώς οι εκλογές πλησίαζαν, οι προεκλογικές συγκεντρώσεις πολλαπλασιάζονταν μόνο που αυτή τη φορά συμμετείχαν οπαδοί του βενιζελικού κόμματος διαδηλώνοντας την επιθυμία τους να επιστρέψει στα ελληνικά πολιτικά πράγματα ο Ελευθέριος Βενιζέλος[15]:
Ο λαός της Ξάνθης συγκεντρωθείς εν πολυπηθεστάτω συλλαλητηρίω ήκουσε τον πολιτευτήν κ. Εξηντάρην δια μακρόν εξιστορήσαντα το έργον κ. Βενιζέλου και αναπτύξαντα την ανάγκην της ταχείας επανόδου του. Ο Λαός ζητωκραυγών, ενέκρινε εν μέσω επευφημιών σχετικόν ψήφισμα.
Ένας από τους υποψήφιους βουλευτές για τις εκλογές του Δεκεμβρίου του 1923 στο νομό Ροδόπης, στον οποίο ανήκε η υποδιοίκηση Ξάνθης ήταν και ο υποψήφιος του βενιζελικού κόμματος Γεώργιος Εξηντάρης[16], ο οποίος είχε καταγωγή από την Ανατολική Θράκη[17]:
Ο υπό τον κ. Γ. Εξηντάρην συνδυασμός του Νομού Ροδόπης κατηρτίσθη ως εξής: Βενιζέλος, Εξηντάρης, Μαυρίδης, Φλωρίδης, Καραπέτσης, Καρυωτάκης, Ιωαννίδης, Βακριλούδης, Κατρανίτσας και Κανάρης. Ο συνδυασμός αυτός κρίνεται ισχυρότατος και θεωρείται απολύτως εξησφαλισμένη η επιτυχία του.
Καθαρώς δημοκρατικόν συνδυασμόν κατήρτισεν ο στρατηγός κ. Κονδύλης με τους κ.κ. Μπακάλμπασην, αντιπλοίαρχον Λεωνίδα Θεοχάρη και άλλα στοιχεία.
Ιδιαίτερα για την απόφαση του Κονδύλη[18] να πολιτευτεί στο νομό Ροδόπης ως υποψήφιος της Δημοκρατικής Ένωσης του Αλ. Παπαναστασίου και την αντιδικία του με τον Εξηντάρη η εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα» αναφέρεται σε παλαιότερο άρθρο[19]:
Νέος πολιτικός ανήρ ο στρατηγός Κονδύλης απεφάσισε να πολιτευθή. Και επέλεξε την Θράκην. Μετέβη εις το νομόν Ροδόπης. Και κατήλθε πρώτον εις την Ξάνθην. Εκεί αντιπροσωπεία των Σωματείων της πόλεως τον παρεκάλεσε να φροντίση και ο ίδιος ώστε να καταστή δυνατή η συνεργασία του με τον συνδυασμόν τον οποίον είχε ήδη κατηρτίση εκεί ο κ. Γ. Εξηντάρης με τέως βουλευτάς Θράκης, άλλα εγχώρια στοιχεία και πρόσφυγας.
Παρ’ όλες τις προσπάθειες των Ξανθιωτών για συνεργασία των δημοκρατικών δυνάμεων η διαμάχη μεταξύ των δύο πολιτικών ανδρών και των συνδυασμών τους δε σταμάτησε ούτε και την ημέρα των εκλογών[20]:
Κομοτινή, 15 Δεκεμβρίου – Ο στρατηγός κ. Κονδύλης, περιοδεύων εν συνοδεία δυνάμεως χωροφυλακής, ετρομοκράτησε την ύπαιθρον χώραν. Εις το χωρίον Ξυλαγανή τα όργανα της χωροφυλακής επεχείρησαν να συλλάβωσι και κακοποιήσωσι άνθρωπον μου ονόματι Χαυλίδην. Διεμαρτυρήθη εις τας ενταύθα αρχάς, τον Αρχηγόν της Επαναστάσεως και τον Πρωθυπουργόν.
Γεώργιος Εξηντάρης
Η πόλη της Ξάνθης βρισκόταν μάλλον υπό τη βενιζελική επιρροή, ωστόσο, έντονη ήταν η αγωνία των Ξανθιωτών για τα πολιτικά πράγματα την εποχή της διαδοχής του Βενιζέλου από άλλους πολιτικούς, που ακολουθούσαν την πολιτική του, το 1924. Όπως καταδεικνύει άλλωστε και το ψήφισμα των «επαγγελματικών σωματείων» της πόλης, προτάθηκε ο σχηματισμός μιας ισχυρής κυβέρνησης μακριά από μικροπρέπειες και εγωισμούς. Άγνωστο παραμένει αν ο λόγος που ωθούσε τους Ξανθιώτες στην ψήφιση τέτοιων προτάσεων ήταν τοπικός ή γενικός και αφορούσε το ενδιαφέρον για τη γενικότερη πολιτική κατάσταση[21]:
ΨΗΦΙΣΜΑ
Άπαντα τα Διοικητικά Συμβούλια των ενταύθα Σωματείων και Συλλόγων μετά των Προσφυγικών τοιούτων και άπαντες οι Παράγοντες της πόλεως μας συνελθόντες σήμερον την 13ην Ιουλίου, λαβόντες υπ’ όψιν την παρούσαν πολιτικήν κατάστασιν ην εδημιούργησαν μικραί φιλοδοξίαι και προσπάθειαι προς ικανοποίησιν μικρών εγωισμών και ήτις κατάστασις οδηγεί εις Κρατικήν αποσύνθεσιν και εγκυμονεί κινδύνους δια το καθεστώς και την Πατρίδα εσωτερικώς και εξωτερικώς και επιθυμούντες τον τερματισμόν ταύτης προς σωτηρίαν καθεστώτος και της Πατρίδος.
Ψηφίζουν
Εκφράζουν την απόλυτον εμπιστοσύνην και αφοσίωσίν των προς το καθεστώς όπερ εισίν αποφασισμένοι να υποστηρίξωσι παντί σθένει.
Εκφράζουν ευχήν προς απαντάς τους αρχηγούς απάντων των εν τη Εθνοσυνελεύσει συχνά κομμάτων όπως παύσωσι τας μεταξύ των προσωπικός διαμάχας αίτινες δεν εξυπηρετούν ουδένα Πατριωτικόν και καθεστωτικόν σκοπόν αλλ’ ατομικάς φιλοδοξίας όπως περιβάλωσι δια πλήρους εμπιστοσύνης μίαν Δημοκρατικήν οιανδήποτε Κυβέρνησιν μονίμως όμως και σταθερώς ίνα δυνηθή να προβή όσον ένεστι ταχύτερον εις την Εθνικήν αποκατάστασιν.
Προσκαλούσι πάντας τους εν οιαδήποτε γωνία της Ελληνικής γης κατοικούντας Έλληνας τους πραγματικώς πονούντας την Πατρίδα και το καθεστώς όπως ενώσωσι μεθ’ ημών παρόμοιας ευχάς των προς τους αρχηγούς των κομμάτων. Και,
Ψηφίζουν επιτροπήν εκ των κ. κ. Α. Βάσου, Θ. Χαρτζήδου, Δ. Κυριακίδου, Ε. Τζανόγλου, Π. Χριστίδου, Σ. Δαχτάνη, Παμ. Μανασή, Β. Τοσσούνογλου, Γ. Κογκαλίδου,Α. Τριανταφύλλου, Γ. Χατζιδάκι και Α. Ευφραμίδου όπως αποστείλη το παρόν προς απαντάς τους κομματικούς αρχηγούς και τον τύπον.
ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Η παραπάνω εκδήλωση διοργανώθηκε από υποστηρικτές του Βενιζέλου – άλλωστε αυτό καταδεικνύεται έμμεσα και από την απουσία του κομμουνιστικού, καπνεργατικού σωματείου, «Άμυνα» – αλλά και τα ονόματα των μελών της επιτροπής καταδεικνύουν τις βενιζελικές καταβολές τους. Έκδηλη είναι όμως η ανησυχία και ο φόβος τους για την αστάθεια των δημοκρατικών δυνάμεων και δη του βενιζελικού κόμματος.
Γενικότερα όμως η υπεροχή της βενιζελικής παράταξης ήταν εμφανής στο νομό Ροδόπης την εποχή του μεσοπολέμου τουλάχιστον έως το 1933 [22]:
Πίνακας 6 Χριστιανική ψήφος στην περιοχή Ξάνθης – Ροδόπης (1926-1929) (% των εγκύρων)
Έτος
Αντιβενιζελικοί
Βενιζελικοί
Αγροτιστές
ΚΚΕ
Διάφοροι
1926 (Β)
9,7
65,9
6,1
18,2
-
1928 (Β)
4,6
86,8
-
6,8
1,0
1929 (Γ)
-
91,4
-
8,5
-
Τα υψηλά ποσοστά του ΚΚΕ οφείλονταν κατά τον Μιχαλακόπουλο στο πρόβλημα της στέγασης των προσφύγων, που εγκαταστάθηκαν στις πόλεις και οι οποίοι απασχολούνταν, κυρίως, ως καπνεργάτες. Για τον ίδιο η απόκτηση κατοικίας με πλήρη κυριότητα από τους καπνεργάτες και η αντίστοιχη μέριμνα για τους γηγενείς εργάτες θα μείωνε τις πιθανότητες ριζοσπαστικοποίησης[23]:
Αλλ’ υπάρχει εκεί άνευ στέγης μέγιστον στοιχείον εργατικόν, και δη καπνεργατικόν, τούτου δε πάλιν μέγα μέρος, ωθούμενον από εξωτερικάς επιρροάς και από την συνεχή και ύπουλον προπαγάνδαν της Γ΄ Διεθνούς, αποκλίνει είτε ενσυνειδήτως, είτε παρασυρόμενον προς τον κομμουνισμόν και την αναρχίαν…Πρόδηλον ότι, το ασφαλέστερον μέσον, ίνα καταπολεμήσωμεν την κομμουνιστικήν προσπάθειαν, είναι το να καταστήσωμεν ευχερή εις το εργατικόν στοιχείον την απόκτησιν ευθηνής κατοικίας, και δη, κατ’ εμήν γνώμην, όχι μόνον προς χρήσιν αυτής, αλλά και προς πλήρη κυριότητα…Εάν οπωσδήποτε μεριμνήσωμεν δια τους αστέγους πρόσφυγας – παρ’ οις άλλωστε εντατικώτατα εργάζεται η κομμουνιστική προπαγάνδα – και δεν λάβωμεν μέριμναν δια τους γηγενείς εργάτας, η διαβολή παρ’ αυτοίς να δράση συντονώτερον και οι τάξεις των συντηρητικών θα αραιωθώσιν.
[1] Για τη γενικότερη πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα την περίοδο του Μεσοπολέμου βλ. α) Δαφνής Γρ. Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, Αθήνα, [χ.ο.], 1974, β) Βερεμής Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική (1916-1936), Αθήνα, Εξάντας, 1977, Mavrogordatos G.T., Stillborn Republic. Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, Los Angeles, University of California Press, 1983 και δ) Ιωαννίδης Σ., Ο «Εθνικός Αγών» Ξάνθης και «Μια πρωτοφανής λαϊκή εκδήλωσις», Θρακικά Χρονικά, τχ. 38, Ξάνθη, 1983.
[2] Μακεδονία, 18/9/1922.
[3] Βερέμης Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική (1916-1936), Αθήνα, Εξάντας, 1977, σ. 127.
[4] Μακεδονία, 14/11/1922.
[5] Μακεδονία, 9/12/1922.
[6] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 165.
[7] Μακεδονία, 26/10/23. Ολόκληρο το άρθρο της εφημερίδας στο παράρτημα της εργασίας.
[8] Μακεδονία, 25/10/23
[9] Ελεύθερο Βήμα, 27/10/1923.
[10] Βερεμής, ό.π., σ. 138.
[11] Μακεδονία, 18/11/1923. Ολόκληρο το άρθρο της εφημερίδας στο παράρτημα της εργασίας.
[12] Ελεύθερο Βήμα, 31/10/1923.
[13] Βραδυνή, 23/11/1923.
[14] Ελεύθερο Βήμα, 29/11/23.
[15] Ελεύθερο Βήμα, 5/12/1923.
[16] Ο Γεώργιος Εξηντάρης (Μάλγαροι Ανατ. Θράκης, 1887 – Αθήνα, 1963) ήταν πολιτικός και διπλωμάτης. Το 1920 εκλέχθηκε πληρεξούσιος στην Γ΄ Εθνική Συνέλευση υπό τη σημαία του κόμματος των φιλελευθέρων. Το 1926 εκλέχθηκε βουλευτής Καβάλας και το 1932, 1933 και 1936 (Γ΄ Αναθεωρητική Βουλή) βουλευτής Ροδόπης με το ίδιο κόμμα. Διετέλεσε Υπουργός Γεωργίας στην κυβέρνηση συνασπισμού του Αλ. Ζαΐμη το 1928 (κατά την υπουργία του ιδρύθηκε η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος) και Υπουργός Μακεδονίας το 1933. Διετέλεσε επίσης πρόεδρος της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής των Ελληνοτουρκικών πληθυσμών (1924-1926) και μόνιμος αντιπρόσωπος στη Μικτή Επιτροπή Ελέγχου Ελληνο-Βουλγαρικής Μεταναστεύσεως (1929-1932).
[17] Ελεύθερο Βλημα, 13/12/23.
[18] Ο Γεώργιος Κονδύλης (Προυσός Ευρυτανίας 1879 – Αθήνα, 1936) ήταν στρατιωτικός και πολιτικός. Με την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης αποστρατεύτηκε, αλλά με την έκρηξη του κινήματος των Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου – Ζήρα επανήλθε στο στράτευμα και με κεραυνοβόλες ενέργειες και μετακινήσεις των υπό τις διαταγές του δυνάμεων συνετέλεσε στην κατάπνιξη του κινήματος. Στις εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου 1923, ως υποψήφιος της Δημοκρατικής Ένωσης (αργότερα Εργατικό-Αγροτικό Κόμμα) του Αλ. Παπαναστασίου, εκλέχθηκε βουλευτής Ροδόπης και στις 12 Μαρτίου 1924 ανέλαβε το υπουργείο Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Παπαναστασίου. Στις 15 Ιουνίου 1924 ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών στην κυβέρνηση του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου. Στις 21 Αυγούστου 1926 συνέλαβε και φυλάκισε το δικτάτορα Πάγκαλο και σχημάτισε κυβέρνηση που διεξήγαγε ανόθευτες εκλογές με απλή αναλογική (7/11/26), στις οποίες το κόμμα του, το Εθνικό Δημοκρατικό Κόμμα, δεν πήρε μέρος. Στις εκλογές όμως της 19ης Αυγούστου 1928 πήρε μέρος, το κόμμα του κέρδισε 9 έδρες και ο ίδιος εκλέχθηκε βουλευτής Καβάλας.
[18] Ελεύθερον Βήμα, 11/12/23.
[19] Ελεύθερον Βήμα, 11/12/23.
[20] Ελεύθερον Βήμα, 16/12/23.
[21] Ιωαννίδης Σ., Ο «Εθνικός Αγών» Ξάνθης και «Μια πρωτοφανής λαϊκή εκδήλωσις», Ξάνθη, Θρακικά Χρονικά, τχ. 38, 1983, σσ. 109-116.
[22] Νικολακόπουλος Η., Πολιτικές δυνάμεις και εκλογική συμπεριφορά της μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη: 1923-1955, Αθήνα, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τμ. 8, 1990-1991, σσ. 177 και 179.
[23] Μιχαλακόπουλος Α., Μικταί Σελίδες, Αθήνα, [χ.ο.], 1967, σσ. 580-581.
Η στρατιωτική κατάληψη της εξουσίας από τους Γονατά και Πλαστήρα[1] δε φαίνεται να δυσαρέστησε το πληθυσμό της υποδιοίκησης Ξάνθης. Μία από τις πρώτες ενέργειες της τοπικής ελίτ ήταν η αποστολή τηλεγραφήματος συγχαρητηρίων προς την «Επανάσταση». Αυτοί που υπέγραψαν το τηλεγράφημα – σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» ο Α. Βαλούκτσογλου ήταν καπνέμπορος, ο Ε. Καρυωτάκης δικηγόρος, ο Α. Σιγάλας πολιτευτής και ο Χ. Παρασχίδης κτηματίας – θα μπορούσαν να είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα των πολιτικών απόψεων της ελίτ της Ξάνθης. Στο τηλεγράφημα που «απεστάλη σήμερον (17/9/1922) εις την Εθνικήν Επαναστατικήν Επιτροπήν εις Αθήνας», οι προαναφερθέντες θέτουν τους εαυτούς τους στη διάθεση της «Επανάστασης» παρομοιάζοντάς την μάλιστα με «λάμποντα ήλιον»[2]:
Απαξάπας ο λαός της Ξάνθης εν στυγνώ και φριχτώ πένθει από μηνός διατελεί επί ανηκούστω Εθνική συμφορά και μέχρι σήμερον ακόμη φιμωμένος διατελών ίνα μη ακούεται η κραυγή της λύσσης και της απελπισίας, έξαλλος στρέφει τα όμματα προς τον λάμποντα ήλιον ον εξέπεμψε προς παν το ελληνικόν υμετέρα Εθνοσωτήριος δράσις. Συγχαίρει εν λυγμοίς και εκφράζει βαθυτάτην, αιωνίαν ευγνωμοσύνην προς μεγάλους συντελεστάς αυτής και κηρύσση ότι θέτει την ζωήν και περιουσίαν του εις την διάθεσιν της Εθνικής Επαναστάσεως προς σωτηρίαν της εις το χείλος της αβύσσου και της ατιμίας αχθείσης Μεγάλης Πατρίδος.
Δια τον λαόν της Ξάνθης
Α. Βαλούκτσογλου (καπνέμπορος), Ε. Καρυωτάκης (δικηγόρος), Α. Σιγάλας (πολιτευτής και καπνέμπορος), Χ. Παρασχίδης (κτηματίας).
Το συγκεκριμένο παράθεμα αλλά και αυτά που ακολουθούν δεν επιτρέπουν την εξαγωγή συμπερασμάτων για το αν το τηλεγράφημα ή τα συλλαλητήρια αφορούσαν όλους τους κατοίκους της Ξάνθης και για το αν οι πολίτες συμμετείχαν αυθορμήτως ή μετά από παραινέσεις. Το τηλεγράφημα, ωστόσο, φαίνεται ότι είναι δημιούργημα της τοπικής ελίτ, η οποία προφανώς υπερασπιζόταν τις αξίες του κόμματος του Βενιζέλου και δε λειτουργούσε σύμφωνα με τις επιθυμίες και τα συμφέροντά της κατά τα χρόνια 1920-1922.
Κατά τη διάρκεια της δίκης των «εξ» και συγκεκριμένα στις 10 Νοεμβρίου 1922 έλαβε χώρα στην Ξάνθη διαδήλωση, σύμφωνα με το ψήφισμα της οποίας όλοι οι συγκεντρωθέντες απαιτούσαν την καταδίκη σε θάνατο των κατηγορουμένων. Η επιθυμία τους αυτή ουσιαστικά εκφράζει τη θέλησή τους να ταυτιστούν με τις ακραίες στρατιωτικές γνώμες χωρίς τη βοήθεια των οποίων ίσως η «Επανάσταση» να μην επικρατούσε, αδιαφορώντας ταυτόχρονα για τις απόψεις του ίδιου του Βενιζέλου που είχε ενστερνιστεί μια πιο διαλλακτική στάση[3]. Ουσιαστικά είτε εξαιτίας της εισροής στην Ξάνθη των προσφύγων, που θεωρούσαν τους έξι κατηγορούμενους ως τους υπαίτιους της συμφοράς τους είτε εξαιτίας της ύπαρξης στην Ξάνθη φωνών αντίθετων της «Επανάστασης» με το συγκεκριμένο ψήφισμα οι Ξανθιώτες θέλησαν να ταυτιστούν με τους ακραίους υποστηρικτές της «Επανάστασης». Τέλος το ψήφισμα φυσικά δεν ήταν δυνατό να δημιουργηθεί από όλους τους διαδηλωτές, αλλά από μια μικρή ομάδα ανθρώπων που πιθανότατα «ρητόρευσαν» ή διοργάνωσαν τη διαδήλωση, δηλαδή το ψήφισμα εκφράζει πρώτιστα τους ίδιους και κατόπιν τους υπόλοιπους, οι οποίοι ίσως δια βοής και με επιφωνήματα το υπερψήφισαν. Ωστόσο το πλήθος των προσφύγων που ήταν εγκατεστημένο στην Ξάνθη αλλά και τα εκλογικά αποτελέσματα τουλάχιστον μέχρι το 1932 οδηγούν στη σκέψη ότι δεν επρόκειτο απλώς για διατεταγμένη ενέργεια[4]:
Ο Λαός της πόλεως Ξάνθης και των περιχώρων μετά των ενταύθα διαμενόντων προσφύγων Α. Θράκης και Μ. Ασίας επ’ ευκαιρία της δίκης των ενόχων της επελθούσης Μεγάλης Εθνικής Συμφοράς, συνελθώς εις πάνδημον συλλαλητήριον σήμερον εν τη Πλατεία της Πόλεως και ακούσας των ρητόρων
Ψηφίζει
1) Διατρανεί αισθήματα απείρου Σεβασμού και ευγνωμοσύνης προς την Σώτειραν Επανάστασιν και παρά το πλευρόν αυτής τιθέμενος είναι πρόθυμος να υποβληθή εις πάσαν θυσίαν προς επικράτησιν του Εθνοσωτηρίου αυτής προγράμματος.
2) Διαδηλοί την φρίκην και τον αποτροπιασμόν αυτού περί των στυγερών αποκαλύψεων της εξεταστικής επιτροπής δια των οποίων καταφαίνεται εναργέστατα η εγκληματική ενοχή των νεκροθαπτών της Μεγάλης Ελλάδος και αξιοί την εις θάνατον καταδίκην πάντων των οπωσδήποτε συντελεσάντων εις την εθνικήν αυτήν καταστροφήν και την δήμευσιν των περιουσιών των υπέρ των αναπήρων πολέμου και των θυμάτων της καταστροφής.
3) Εκλέγει επιτροπήν με την εντολή να υποβάλη το παρόν ψήφισμα εις την Υποδιοίκησιν Ξάνθης με την παράκλησιν να διαβιβασθή τούτο ει δυνατόν τηλ/κώς προς την Επαναστατικήν Επιτροπήν, το Υπουργικόν Συμβούλιον, του Πρόεδρον του Εκτάκτου Στρατοδικείου ως την δημοσίευσιν τούτου εις τον Τύπον.
Εν Ξάνθη τη 10 Ν/βρίου 1922
Η Επιτροπή.
Οι ενέργειες αυτές, όπως και οι διάφορες παρελάσεις, είχαν ως σκοπό την εύρεση «κατηγορούμενων» για τον τερματισμό των οραμάτων της Μεγάλης Ιδέας και την αναπτέρωση του καταρρακωμένου εθνικού γοήτρου. Μάλιστα δεν κρύβεται η επιθυμία της «επανόρθωσης της εντροπής», δηλαδή η ανάληψη νέων στρατιωτικών ενεργειών για την ανακατάληψη των εδαφών που χάθηκαν και τον επαναπατρισμό των προσφύγων στους τόπους καταγωγής τους [5]:
…Η χθεσινή επιθέωρησις την οποίαν ενήργησεν ο κ. Μέραρχος όλων των τμημάτων της Μεραρχίας, ήτο μια εορτή δι’ ημάς. Η επιθεώρησις ήρχισε τη 9 ½ πρωινήν. Όλα τα παληκάρια μας ένας και ένας, τα παραστήματά των θαυμάσια. Αι μορφαί των, ζωηραί. Ηθικό γερό και πολύ. Θέλησις και πόθος προς τα μεγάλα και τα ιερά. Μετά την επιθεώρησιν, ηκολούθησεν η παρέλασις των τμημάτων προ του Μεράρχου, όστις μεθ’ όλον του το Επιτελείον ευρίσκετο εις την Πλατείαν Ξάνθης. Οι στρατιώται πατούσαν και εβάδιζαν. Κατενθουσιασμένοι και γελαστοί. Κανονικοτάτη παρέλασις. Παρέλασις εορτή και πρόλογος.
Ο πρόλογος τον οποίον αναμέναμεν. Αναμένει όλη η Ελλάς, το Πανελλήνιον ολόκληρον, δια την επανόρθωσιν της εντροπής, την οποίαν μας προσκήψαν οι στιγεροί εγκληματίες του καταλυθέντος καθεστώτος.
Αυτή η αναμονή της επανόρθωσης είχε οδηγήσει τους πρόσφυγες στην παραμέληση των κτημάτων που τους είχαν δοθεί και στη συμμετοχή σε διαδηλώσεις ή άλλες ενέργειες που κατά τη γνώμη τους θα ωθούσαν προς αυτό το σκοπό[6]:
Την εποχήν εκείνην κρατούσαν ήτο μεταξύ των προσφύγων η αντίληψις ότι η επάνοδός των και πάλιν εις τας εστίας των θα ήτο προσεχής. Ο αυτός λόγος επίσης είναι γεγονός ότι υπήρξεν η αιτία εις το να μη επιδοθώσι τα δύο πρώτα έτη οι πρόσφυγες μετά ζήλου εις την καλλιέργειαν και γενικώς εις εξεύρεσιν εργασίας δια να προσπορισθώσι τα προς το ζην.
Παραπάνω αναφέρθηκε η υπόθεση ότι η ύπαρξη στην Ξάνθη φωνών αντίθετων προς την «Επανάσταση» οδήγησε τους Ξανθιώτες να ταυτιστούν με τις ακραίες απόψεις των υποστηρικτών της. Το μοναδικό, αλλά ταυτόχρονα ισχυρό στοιχείο για την παραπάνω υπόθεση είναι το γεγονός ότι σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» το κίνημα της Αντεπανάστασης χρησιμοποίησε την πόλη της Ξάνθης ως βάση για τη συγκέντρωση και την οργάνωση των στρατευμάτων του. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν από το κίνημα της Αντεπανάστασης σε μάχες που ακολούθησαν στην Κεντρική Μακεδονία. Αξιωματικοί του στρατού στο στρατόπεδο, που βρισκόταν στο Κιρέτσιλερ Ξάνθης τη νύχτα της 21ης Οκτωβρίου 1923 συγκέντρωσαν στρατό και τον οδήγησαν χρησιμοποιώντας τις σιδηροδρομικές γραμμές στη Μακεδονία, όπου υπέστη ήττα από τα στρατεύματα της Επανάστασης. Άγνωστο παραμένει αν είχαν συμμετάσχει Ξανθιώτες αξιωματικοί ή πολίτες στο κίνημα της Αντεπανάστασης και σε ποιο βαθμό. Πιθανώς υπήρχαν στο σύνολο του πληθυσμού και υποστηρικτές της, ωστόσο τα στοιχεία δεν επιτρέπουν περαιτέρω διαπιστώσεις. Όσον αφορά στους στρατιώτες πιθανότατα υπήρχαν και γνώστες των ενεργειών του κινήματος αλλά και στρατιώτες που δεν γνώριζαν περί τίνος πρόκειται και λειτουργούσαν υπό τις διαταγές ανωτέρων. Πάντως, υπάρχει στο παρακάτω παράθεμα μια αίσθηση «άφεσης αμαρτιών» για τους στρατιώτες και τα κατώτερα κλιμάκια του στρατού από την τοπική κοινωνία της Ξάνθης, που γίνεται προσιτή μέσω του ανταποκριτή της εφημερίδας «Μακεδονία»[7]:
Από καταθέσεως αξιωματικών του 29ου συντάγματος πεζικού παραλαμβάναμεν τας κατωτέρω πληροφορίας περί του εν Ξάνθη εκραγέντος κινήματος:
Η έδρα του 29ου πεζικού συντάγματος ευρίσκετο εις Κιρέτσιλερ Ξάνθης. Το Ι τάγμα του εστάθμευεν εις τας φυλακάς της σιδηροδρομικής γραμμής. Το ΙΙ τάγμα εις την έδραν του συντάγματος.
Την 21ην και ώραν 10 εκάλεσεν ο Διοικητής του Συντάγματος, ταγματάρχης Πλατής τους αξιωματικούς του ΙΙ τάγματος και τούς του επιτελείου, και ανέγνωσε κατά το υπόδειγμα του Κέντρου την προκήρυξιν. Μετά την ανάπτυξίν της ωμίλησε μετά φανατισμού και πάθους υπέρ του κινήματος και του αλληλοσπαραγμού. Εις την συγκέντρωσιν ήσαν παρόντες ο ταγματάρχης Δωρής, διοικητής του τάγματος, ο υπολοχαγός Παπαδόπουλος του 5ου λόχου, ο λοχαγός μάσκας του 6ου, ο λοχαγός Ηλιάδης του 7ου, ο υπολοχαγός Ιωαννίδης της ΙΙας πυροβολαρχίας και ο υπασπιστής του Σώματος Σιραδάκης.
Ο Πλατής διέταξε να συμπληρωθούν τα φισίγγια και τα πυρομαχικά του ΙΙ τάγματος και να είναι εν κινήσει εις τον σταθμόν Ξάνθης. Εν τω μεταξύ ο μέραρχος Δεμέστιχας κατήλθεν εις τον σταθμόν με το επιτελείον του.
Την 10ην ώραν της 22ας ανεχώρησε το ταγμα επί συρμού μετά μιας πυροβολαρχίας ορειβατικής υπό τον λοχαγόν Δικαίον. Το άλλο είχε παραμείνει εις την Δράμαν, όπου κατήλθε και επεθεώρησε και επέβλεψεν ο Μπλέτσος.
Οι στρατιώται εμυρίζοντο κάτι και ήσαν όλοι κατηφείς και σκεπτικοί. Δεν εγνώριζαν πού πηγαίνουν, αλλά και δεν είχον ουδεμίαν προθυμίαν να βαδίσουν εν αγνοία…Οι παραδοθέντες στρατιώται είνε ψύχραιμοι, διότι εν τη συνειδήσει των έχουν την πεποίθησιν ότι εξηναγκάσθησαν εις εμφύλιον πόλεμον υπό των ατίμων στασιαστών αξιωματικών.
Βέβαια το παρακάτω απόσπασμα ενισχύει την πιθανότητα της ύπαρξης υποστηρικτών της Αντεπανάστασης και από την Ξάνθη[8]:
Οι φυγάδες του Ζηρά και οι ενισχύσαντες αυτούς εκ Ξάνθης, εξασθενήσαντες τα μέγιστα συνεπεία της παραδόσεως συμπαγών τμημάτων εις τον εθνικόν στρατόν, περισφίγγονται πανταχόθεν εις την περιοχήν Κιλινδίρ.
Γεγονός, πάντως είναι ότι λίγες μέρες αργότερα από την εμφάνιση του κινήματος, τα στρατεύματα της Επανάστασης είχαν επιβληθεί σε όλη τη Βόρεια Ελλάδα, με αποτέλεσμα την επιστροφή στους φυσιολογικούς ρυθμούς ζωής[9]:
…Θεσσαλονίκη 26 Οκτωβρίου. Εκκαθαρισθείσης πλήρως της καταστάσεως ανά πάσαν την Μακεδονίαν και Θράκην ήρθησαν άπαντα τα περιοριστικά μέτρα και η ζωή επανέλαβε την προτέραν αυτής κανονικότητα…Χαρακτηριστικό της πλήρους εκκαθαρίσεως της κανονικότητας είνε ότι αύριον επαναρχίζουν αι σιδηροδρομικαί συγκοινωνίαι εις άπαντα τα δίκτυα των Μακεδονικών και Θρακικών σιδηροδρόμων.
Παρ’ όλο που παρουσιάζεται η επιστροφή στους φυσιολογικούς ρυθμούς, την Ξάνθη, αλλά κυρίως τους υποστηρικτές της Επανάστασης και άλλων δημοκρατικών δυνάμεων τους επισκίαζε η κατηγορία της μερικής οργάνωσης της «Αντεπανάστασης». Άλλωστε η περίοδος αυτή ήταν προεκλογική και δεν ήταν παράξενο φαινόμενο η διοργάνωση συγκεντρώσεων και συλλαλητηρίων, όπως και συνέβη στην Ξάνθη στις 12 Νοεμβρίου 1923. Το παράξενο στη συγκεκριμένη συγκέντρωση ήταν η συσπείρωση των πολιτικών δυνάμεων του τόπου, οι οποίες κατηγορούσαν άμεσα για το κίνημα της Αντεπανάστασης το Βασιλιά Γεώργιο. Όπως σημειώνει και ο Βερεμής «η καταγραυγή των «δημοκρατικών» και ο φόβος ταύτισης με τους κινηματίες ανάγκασε και τους λιγότερο πολιτικοποιημένους αξιωματικούς να λάβουν θέση στο πολιτειακό ζήτημα»[10].
Επρόκειτο, κυρίως, για μια συγκέντρωση υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας και όχι για την υποστήριξη κάποιου συγκεκριμένου κόμματος. Βέβαια δεν υπάρχουν στοιχεία για τη συμμετοχή αντιβενιζελικών δυνάμεων, καθώς, ακόμη κι αν ληφθούν υπόψη τα πολιτικά φρονήματα των ομιλητών, δε συμπεριελήφθη κανείς αντιβενιζελικός. Τέλος η επανάληψη της φράσης «Ζήτω η Δημοκρατία – Κάτω ο Θρόνος και η Δυναστεία» από τον ανταποκριτή της «Μακεδονίας» φανερώνει την προσπάθεια ν’ απεμπολήσει η Ξάνθη την έμμεση κατηγορία της συνδιοργάνωσης του αντεπαναστατικού κινήματος[11]:
Το πάνδημον λαϊκόν συλλαλητήριον υπέρ της δημοκρατίας εν Ξάνθη
Ξάνθη 13.- Χθες Δευτέρα σύμπας ο Λαός της Ξάνθης αυθορμήτως προσήλθεν εις πάνδημον συλλαλητήριον καθ’ ό εκηρύχθη απροκαλύπτως ούτως υπέρ της Δημοκρατίας. Χιλιάδες λαού συνεκεντρώθησαν εν τη πλατεία της Υποδιοικήσεως Ξάνθης της πόλεως τούτης, ην οι ολεθήρες της πατρίδος μας προ μικρού είχον ωρίσει ως μίαν των αφετηριών του υπαισχίντου κινήματός των.
Ζητωκραυγάζει ο λαός και δονείται η Ξάνθη «Ζήτω η Δημοκρατία» «Κάτω η Δυναστεία»…Οι τε Φιλελεύθεροι Δημοκρατικοί και οι Δημοκρατικοί είναι μία και αυτή πολιτική ομάς, έν στοιχείον με την αυτήν ιδέαν και αρχήν τελευτών, επ’ αγαθώ της Πατρίδος ευχήθη την ενότητα αμφοτέρων των Δημοκρατικών ομάδων εν μέσω ζωηροτάτων ζητωκραυγών υπέρ της Δημοκρατίας…Ακολούθως αναγνώσκεται το ακόλουθον ψήφισμα:
«Λαός Ξάνθης συνελθών πάνδημον συλλαλητήριον σήμερον 12 Νοεμβρίου ήμεραν Δευτέραν και ώραν 11 εν πλατεία Διοικητηρίου και λαβών υπόψη καταστρεπτικά αποτελέσματα άτινα επέφερεν Βασιλικός θεσμός εις άπαντας λαούς αλλά ιδιαιτέρως εις Ελληνικόν ως επίσης και σημερινάς εσωτερικάς και διεθνείς συνθήκας
ΨΗΦΙΖΕΙ
1) Κηρύσσεται απροκαλύπτως υπέρ θεσμού Δημοκρατίας εν Ελλάδι.
2) Εκφράζει ευχήν όπως Επανάστασις και Κυβέρνησις μεριμνήση δια ταχυτέραν δυνατήν ενέργειαν σχετικού δημοψηφίσματος δηλών πάντως ότι τάσσεται δι’ οιανδήποτε απόφασίν της παρά πλευρόν αυτής.
3) Ορίζει επιτροπήν αποτελουμένην εκ των κ. κ. Ισραηλίδου, Χατζιδάκι, Τασούδη, Βαλίδη, Αντωνιάδου, Καλούδη, Σταυροπούλου, Μαυρομιχάλη και Πανδρεμένου, όπως επιδώση το παρόν ψήφισμα εις ενταύθα Στρατιωτικάς και Πολιτικάς Αρχάς και τηλεγραφήση τούτο εις Επανάστασιν και Κυβέρνησιν».
Αναγιγνώσκεται επίσης προς λαόν το εξής τηλεγράφημα υπογραφηθέν υπό της ως άνω εκλεγείσης Επιτροπής όπερ ο λαός δια βοής ενέκρινε και απέστειλε προς τον κ. Δαγκλήν, Διευθυντήν του Κόμματος Φιλελευθέρων και Δ. Παπαναστασίου, Αρχηγόν της Δημοκρατικής Ενώσεως.
«Λαός Ξάνθης συνελθών σήμερον πάνδημον συλλαλητήριον και ψηφίσας το εις την Κυβέρνησιν και Επανάστασιν αποσταλέν ψήφισμα εκφράζει προς τούτοις ευχήν όπως επέλθη συνεννόησις μεταξύ των δύο δημοκρατικών κομμάτων, Φιλελευθέρων και Δημοκρατικών επ’ αγαθώ έθνους και Δημοκρατίας ιδίως».
Επιβεβαίωση της αγωνίας των Ξανθιωτών να καταδείξουν τα «Επαναστατικά» τους φρονήματα έγινε και με την αποστολή τηλεγραφημάτων και σε άλλες εφημερίδες της εποχής[12]:
Και κατά την χθεσινήν ημέραν ελήφθη νέα σωρεία τηλεγραφημάτων εκ διαφόρων μερών της Ελλάδος προς τη Επανάστασιν και την Κυβέρνησιν αποδοκιμαζόντων το αποτρόπαιον κίνημα, εκδηλούντων πίστιν και αφοσίωσιν προς την Επανάστασιν και αγγελλόντων την συγκρότησιν συλλαλητηρίων. Μεταξύ άλλων απηύθυναν τοιαύτα εκ:…Ξάνθης.
Βέβαια, δεν έλειπαν και οι αψιμαχίες μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων, που μερικές φορές έφταναν σε ακραίες ενέργειες[13]:
Κατά τηλεγράφημα εκ Ξάνθης ο Δημοκρατικός κ. Μπακάλμπασης μετ’ άλλων δημοκρατικών υποψηφίων ενώ παρεκάθηντο εις γεύμα παρατιθέμενον υπό του Δημάρχου, υπέστησαν επίθεσιν παρ’ αγνώστων οίτινες επυροβόλησαν τρις ανεπιτυχώς καθ’ ήν στιγμήν εγένετο πρόποσις υπέρ της Δημοκρατίας, της Επαναστάσεως και του Κονδύλη.
Το συγκεκριμένο επεισόδιο δεν επιβεβαιώνεται από την εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα», η οποία υποστήριζε ότι μεθυσμένοι απλά πυροβόλησαν στον αέρα[14]:
Μία δήθεν απόπειρα
Ξάνθη, 28 Νοεμβρίου – Το επεισόδιον του κ. Μπακάλμπαση παρεστάθη ανακριβώς και δημοσκοπικώς. Ουδεμία απόπειρα κατ’ αυτού εγένετο, παρά συνειθισμένη έρις εκ μέρους μεθυσμένων, οίτινες εξελθόντες του εστιατορίου επυροβόλησαν εις τον αέρα.
Η σημασία των δύο παραπάνω παραθεμάτων έγκειται στο γεγονός ότι η πολιτική ηρεμία στην Ξάνθη είχε διαταραχθεί και καθώς οι εκλογές πλησίαζαν, οι προεκλογικές συγκεντρώσεις πολλαπλασιάζονταν μόνο που αυτή τη φορά συμμετείχαν οπαδοί του βενιζελικού κόμματος διαδηλώνοντας την επιθυμία τους να επιστρέψει στα ελληνικά πολιτικά πράγματα ο Ελευθέριος Βενιζέλος[15]:
Ο λαός της Ξάνθης συγκεντρωθείς εν πολυπηθεστάτω συλλαλητηρίω ήκουσε τον πολιτευτήν κ. Εξηντάρην δια μακρόν εξιστορήσαντα το έργον κ. Βενιζέλου και αναπτύξαντα την ανάγκην της ταχείας επανόδου του. Ο Λαός ζητωκραυγών, ενέκρινε εν μέσω επευφημιών σχετικόν ψήφισμα.
Ένας από τους υποψήφιους βουλευτές για τις εκλογές του Δεκεμβρίου του 1923 στο νομό Ροδόπης, στον οποίο ανήκε η υποδιοίκηση Ξάνθης ήταν και ο υποψήφιος του βενιζελικού κόμματος Γεώργιος Εξηντάρης[16], ο οποίος είχε καταγωγή από την Ανατολική Θράκη[17]:
Ο υπό τον κ. Γ. Εξηντάρην συνδυασμός του Νομού Ροδόπης κατηρτίσθη ως εξής: Βενιζέλος, Εξηντάρης, Μαυρίδης, Φλωρίδης, Καραπέτσης, Καρυωτάκης, Ιωαννίδης, Βακριλούδης, Κατρανίτσας και Κανάρης. Ο συνδυασμός αυτός κρίνεται ισχυρότατος και θεωρείται απολύτως εξησφαλισμένη η επιτυχία του.
Καθαρώς δημοκρατικόν συνδυασμόν κατήρτισεν ο στρατηγός κ. Κονδύλης με τους κ.κ. Μπακάλμπασην, αντιπλοίαρχον Λεωνίδα Θεοχάρη και άλλα στοιχεία.
Ιδιαίτερα για την απόφαση του Κονδύλη[18] να πολιτευτεί στο νομό Ροδόπης ως υποψήφιος της Δημοκρατικής Ένωσης του Αλ. Παπαναστασίου και την αντιδικία του με τον Εξηντάρη η εφημερίδα «Ελεύθερο Βήμα» αναφέρεται σε παλαιότερο άρθρο[19]:
Νέος πολιτικός ανήρ ο στρατηγός Κονδύλης απεφάσισε να πολιτευθή. Και επέλεξε την Θράκην. Μετέβη εις το νομόν Ροδόπης. Και κατήλθε πρώτον εις την Ξάνθην. Εκεί αντιπροσωπεία των Σωματείων της πόλεως τον παρεκάλεσε να φροντίση και ο ίδιος ώστε να καταστή δυνατή η συνεργασία του με τον συνδυασμόν τον οποίον είχε ήδη κατηρτίση εκεί ο κ. Γ. Εξηντάρης με τέως βουλευτάς Θράκης, άλλα εγχώρια στοιχεία και πρόσφυγας.
Παρ’ όλες τις προσπάθειες των Ξανθιωτών για συνεργασία των δημοκρατικών δυνάμεων η διαμάχη μεταξύ των δύο πολιτικών ανδρών και των συνδυασμών τους δε σταμάτησε ούτε και την ημέρα των εκλογών[20]:
Κομοτινή, 15 Δεκεμβρίου – Ο στρατηγός κ. Κονδύλης, περιοδεύων εν συνοδεία δυνάμεως χωροφυλακής, ετρομοκράτησε την ύπαιθρον χώραν. Εις το χωρίον Ξυλαγανή τα όργανα της χωροφυλακής επεχείρησαν να συλλάβωσι και κακοποιήσωσι άνθρωπον μου ονόματι Χαυλίδην. Διεμαρτυρήθη εις τας ενταύθα αρχάς, τον Αρχηγόν της Επαναστάσεως και τον Πρωθυπουργόν.
Γεώργιος Εξηντάρης
Η πόλη της Ξάνθης βρισκόταν μάλλον υπό τη βενιζελική επιρροή, ωστόσο, έντονη ήταν η αγωνία των Ξανθιωτών για τα πολιτικά πράγματα την εποχή της διαδοχής του Βενιζέλου από άλλους πολιτικούς, που ακολουθούσαν την πολιτική του, το 1924. Όπως καταδεικνύει άλλωστε και το ψήφισμα των «επαγγελματικών σωματείων» της πόλης, προτάθηκε ο σχηματισμός μιας ισχυρής κυβέρνησης μακριά από μικροπρέπειες και εγωισμούς. Άγνωστο παραμένει αν ο λόγος που ωθούσε τους Ξανθιώτες στην ψήφιση τέτοιων προτάσεων ήταν τοπικός ή γενικός και αφορούσε το ενδιαφέρον για τη γενικότερη πολιτική κατάσταση[21]:
ΨΗΦΙΣΜΑ
Άπαντα τα Διοικητικά Συμβούλια των ενταύθα Σωματείων και Συλλόγων μετά των Προσφυγικών τοιούτων και άπαντες οι Παράγοντες της πόλεως μας συνελθόντες σήμερον την 13ην Ιουλίου, λαβόντες υπ’ όψιν την παρούσαν πολιτικήν κατάστασιν ην εδημιούργησαν μικραί φιλοδοξίαι και προσπάθειαι προς ικανοποίησιν μικρών εγωισμών και ήτις κατάστασις οδηγεί εις Κρατικήν αποσύνθεσιν και εγκυμονεί κινδύνους δια το καθεστώς και την Πατρίδα εσωτερικώς και εξωτερικώς και επιθυμούντες τον τερματισμόν ταύτης προς σωτηρίαν καθεστώτος και της Πατρίδος.
Ψηφίζουν
Εκφράζουν την απόλυτον εμπιστοσύνην και αφοσίωσίν των προς το καθεστώς όπερ εισίν αποφασισμένοι να υποστηρίξωσι παντί σθένει.
Εκφράζουν ευχήν προς απαντάς τους αρχηγούς απάντων των εν τη Εθνοσυνελεύσει συχνά κομμάτων όπως παύσωσι τας μεταξύ των προσωπικός διαμάχας αίτινες δεν εξυπηρετούν ουδένα Πατριωτικόν και καθεστωτικόν σκοπόν αλλ’ ατομικάς φιλοδοξίας όπως περιβάλωσι δια πλήρους εμπιστοσύνης μίαν Δημοκρατικήν οιανδήποτε Κυβέρνησιν μονίμως όμως και σταθερώς ίνα δυνηθή να προβή όσον ένεστι ταχύτερον εις την Εθνικήν αποκατάστασιν.
Προσκαλούσι πάντας τους εν οιαδήποτε γωνία της Ελληνικής γης κατοικούντας Έλληνας τους πραγματικώς πονούντας την Πατρίδα και το καθεστώς όπως ενώσωσι μεθ’ ημών παρόμοιας ευχάς των προς τους αρχηγούς των κομμάτων. Και,
Ψηφίζουν επιτροπήν εκ των κ. κ. Α. Βάσου, Θ. Χαρτζήδου, Δ. Κυριακίδου, Ε. Τζανόγλου, Π. Χριστίδου, Σ. Δαχτάνη, Παμ. Μανασή, Β. Τοσσούνογλου, Γ. Κογκαλίδου,Α. Τριανταφύλλου, Γ. Χατζιδάκι και Α. Ευφραμίδου όπως αποστείλη το παρόν προς απαντάς τους κομματικούς αρχηγούς και τον τύπον.
ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Η παραπάνω εκδήλωση διοργανώθηκε από υποστηρικτές του Βενιζέλου – άλλωστε αυτό καταδεικνύεται έμμεσα και από την απουσία του κομμουνιστικού, καπνεργατικού σωματείου, «Άμυνα» – αλλά και τα ονόματα των μελών της επιτροπής καταδεικνύουν τις βενιζελικές καταβολές τους. Έκδηλη είναι όμως η ανησυχία και ο φόβος τους για την αστάθεια των δημοκρατικών δυνάμεων και δη του βενιζελικού κόμματος.
Γενικότερα όμως η υπεροχή της βενιζελικής παράταξης ήταν εμφανής στο νομό Ροδόπης την εποχή του μεσοπολέμου τουλάχιστον έως το 1933 [22]:
Πίνακας 6 Χριστιανική ψήφος στην περιοχή Ξάνθης – Ροδόπης (1926-1929) (% των εγκύρων)
Έτος
Αντιβενιζελικοί
Βενιζελικοί
Αγροτιστές
ΚΚΕ
Διάφοροι
1926 (Β)
9,7
65,9
6,1
18,2
-
1928 (Β)
4,6
86,8
-
6,8
1,0
1929 (Γ)
-
91,4
-
8,5
-
Τα υψηλά ποσοστά του ΚΚΕ οφείλονταν κατά τον Μιχαλακόπουλο στο πρόβλημα της στέγασης των προσφύγων, που εγκαταστάθηκαν στις πόλεις και οι οποίοι απασχολούνταν, κυρίως, ως καπνεργάτες. Για τον ίδιο η απόκτηση κατοικίας με πλήρη κυριότητα από τους καπνεργάτες και η αντίστοιχη μέριμνα για τους γηγενείς εργάτες θα μείωνε τις πιθανότητες ριζοσπαστικοποίησης[23]:
Αλλ’ υπάρχει εκεί άνευ στέγης μέγιστον στοιχείον εργατικόν, και δη καπνεργατικόν, τούτου δε πάλιν μέγα μέρος, ωθούμενον από εξωτερικάς επιρροάς και από την συνεχή και ύπουλον προπαγάνδαν της Γ΄ Διεθνούς, αποκλίνει είτε ενσυνειδήτως, είτε παρασυρόμενον προς τον κομμουνισμόν και την αναρχίαν…Πρόδηλον ότι, το ασφαλέστερον μέσον, ίνα καταπολεμήσωμεν την κομμουνιστικήν προσπάθειαν, είναι το να καταστήσωμεν ευχερή εις το εργατικόν στοιχείον την απόκτησιν ευθηνής κατοικίας, και δη, κατ’ εμήν γνώμην, όχι μόνον προς χρήσιν αυτής, αλλά και προς πλήρη κυριότητα…Εάν οπωσδήποτε μεριμνήσωμεν δια τους αστέγους πρόσφυγας – παρ’ οις άλλωστε εντατικώτατα εργάζεται η κομμουνιστική προπαγάνδα – και δεν λάβωμεν μέριμναν δια τους γηγενείς εργάτας, η διαβολή παρ’ αυτοίς να δράση συντονώτερον και οι τάξεις των συντηρητικών θα αραιωθώσιν.
[1] Για τη γενικότερη πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα την περίοδο του Μεσοπολέμου βλ. α) Δαφνής Γρ. Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, Αθήνα, [χ.ο.], 1974, β) Βερεμής Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική (1916-1936), Αθήνα, Εξάντας, 1977, Mavrogordatos G.T., Stillborn Republic. Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, Los Angeles, University of California Press, 1983 και δ) Ιωαννίδης Σ., Ο «Εθνικός Αγών» Ξάνθης και «Μια πρωτοφανής λαϊκή εκδήλωσις», Θρακικά Χρονικά, τχ. 38, Ξάνθη, 1983.
[2] Μακεδονία, 18/9/1922.
[3] Βερέμης Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική (1916-1936), Αθήνα, Εξάντας, 1977, σ. 127.
[4] Μακεδονία, 14/11/1922.
[5] Μακεδονία, 9/12/1922.
[6] Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 165.
[7] Μακεδονία, 26/10/23. Ολόκληρο το άρθρο της εφημερίδας στο παράρτημα της εργασίας.
[8] Μακεδονία, 25/10/23
[9] Ελεύθερο Βήμα, 27/10/1923.
[10] Βερεμής, ό.π., σ. 138.
[11] Μακεδονία, 18/11/1923. Ολόκληρο το άρθρο της εφημερίδας στο παράρτημα της εργασίας.
[12] Ελεύθερο Βήμα, 31/10/1923.
[13] Βραδυνή, 23/11/1923.
[14] Ελεύθερο Βήμα, 29/11/23.
[15] Ελεύθερο Βήμα, 5/12/1923.
[16] Ο Γεώργιος Εξηντάρης (Μάλγαροι Ανατ. Θράκης, 1887 – Αθήνα, 1963) ήταν πολιτικός και διπλωμάτης. Το 1920 εκλέχθηκε πληρεξούσιος στην Γ΄ Εθνική Συνέλευση υπό τη σημαία του κόμματος των φιλελευθέρων. Το 1926 εκλέχθηκε βουλευτής Καβάλας και το 1932, 1933 και 1936 (Γ΄ Αναθεωρητική Βουλή) βουλευτής Ροδόπης με το ίδιο κόμμα. Διετέλεσε Υπουργός Γεωργίας στην κυβέρνηση συνασπισμού του Αλ. Ζαΐμη το 1928 (κατά την υπουργία του ιδρύθηκε η Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος) και Υπουργός Μακεδονίας το 1933. Διετέλεσε επίσης πρόεδρος της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής των Ελληνοτουρκικών πληθυσμών (1924-1926) και μόνιμος αντιπρόσωπος στη Μικτή Επιτροπή Ελέγχου Ελληνο-Βουλγαρικής Μεταναστεύσεως (1929-1932).
[17] Ελεύθερο Βλημα, 13/12/23.
[18] Ο Γεώργιος Κονδύλης (Προυσός Ευρυτανίας 1879 – Αθήνα, 1936) ήταν στρατιωτικός και πολιτικός. Με την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης αποστρατεύτηκε, αλλά με την έκρηξη του κινήματος των Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου – Ζήρα επανήλθε στο στράτευμα και με κεραυνοβόλες ενέργειες και μετακινήσεις των υπό τις διαταγές του δυνάμεων συνετέλεσε στην κατάπνιξη του κινήματος. Στις εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου 1923, ως υποψήφιος της Δημοκρατικής Ένωσης (αργότερα Εργατικό-Αγροτικό Κόμμα) του Αλ. Παπαναστασίου, εκλέχθηκε βουλευτής Ροδόπης και στις 12 Μαρτίου 1924 ανέλαβε το υπουργείο Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Παπαναστασίου. Στις 15 Ιουνίου 1924 ανέλαβε το υπουργείο Εσωτερικών στην κυβέρνηση του Ανδρέα Μιχαλακόπουλου. Στις 21 Αυγούστου 1926 συνέλαβε και φυλάκισε το δικτάτορα Πάγκαλο και σχημάτισε κυβέρνηση που διεξήγαγε ανόθευτες εκλογές με απλή αναλογική (7/11/26), στις οποίες το κόμμα του, το Εθνικό Δημοκρατικό Κόμμα, δεν πήρε μέρος. Στις εκλογές όμως της 19ης Αυγούστου 1928 πήρε μέρος, το κόμμα του κέρδισε 9 έδρες και ο ίδιος εκλέχθηκε βουλευτής Καβάλας.
[18] Ελεύθερον Βήμα, 11/12/23.
[19] Ελεύθερον Βήμα, 11/12/23.
[20] Ελεύθερον Βήμα, 16/12/23.
[21] Ιωαννίδης Σ., Ο «Εθνικός Αγών» Ξάνθης και «Μια πρωτοφανής λαϊκή εκδήλωσις», Ξάνθη, Θρακικά Χρονικά, τχ. 38, 1983, σσ. 109-116.
[22] Νικολακόπουλος Η., Πολιτικές δυνάμεις και εκλογική συμπεριφορά της μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη: 1923-1955, Αθήνα, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, τμ. 8, 1990-1991, σσ. 177 και 179.
[23] Μιχαλακόπουλος Α., Μικταί Σελίδες, Αθήνα, [χ.ο.], 1967, σσ. 580-581.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)
